Өзгент қаласындағы теңге сарайы жөнінде не білеміз?

2018 жылдың 20-25 сәуірінде Мәскеу маңындағы Коломна қаласында «XVIII бүкілресейлік нумизматикалық конференция» өтті. Ғылыми шарада Ресей ғылым академиясының Шығыстану институтының ғылыми қызметкері Евгений Гончаровтың «Өзгент қаласы – теңге сарайы және теңге айналымы. Оңтүстік Қазақстан, XIII-XV ғасыр» атты еңбегі көпшілікті таңғалдырды. Бұл еңбек біздің бірнеше жыл бірлескен зерттеу жұмысымыздың нәтижесінде жарық көрді.

Евгений Юрьевич Жаңақорғанға арнайы бірнеше рет іс-сапармен келіп, өңіріміздің көне тарихи орындарын аралады. Онымен бірге біз зерттеу жұмыстарын жүргіздік. Соның ішінде, Жаңақорған ауданы территориясында орналасқан көне Өзгент, немесе Кыр-Өзгент қаласына назарымызды аудардық. Өйткені бұл қала орны тарихта аз айтылады және де осы күнге дейін онда ешбір қазба жұмыстары жүргізілмеген. Бұған бірнеше себептер бар, соның бірі – көне қала орны елдімекеннен алшақта орналасуы. Мысалыға алатын болсақ, көне Сығанақ немесе Сауран қалалары. Бұл қалалардың орны үлкен автомагистральға жақын жерде орналасқандықтан зерттеу жұмыстарын жүргізу ыңғайлы. Бұл қала орындарында бірнеше жыл бойы қазба жұмыстары жүргізілуде.

Көне Өзгент қаласының орны Сырдың сол жағындағы қазіргі Ақжол елдімекенінің батыс жағында орналасқан. Үлкен көлемді төбе болып жатқан қала орнына жақын жерде қазіргі таңда «Үшата» кесенесі тұрғызылған. Қала орнын алғашқы зерттегендердің бірі И.А. Кастанье болатын. ХХ ғасырдың басында шыққан ол өзінің «Древности киргизской степи и оренбургского края» атты еңбегінде осы қала орнына келіп зерттеу жұмыстарын жүргізгені туралы жазады. Бұдан басқа 1963 - 1966 жылдары Хорезм археологиялық – этнографиялық экспедициясы (ХАЭЭ) мұнда шағын зерттеу жұмыстарын жүргізген. Зерттеу барысында экспедиция қала орнынан бірнеше мыс теңгелер тапқан болатын.

Бір қызығы, бұл қала орнынан көптеген мыс теңгелер табылуда, тіпті олар кейде жер бетінде шашылып та жатады. Өкінішке орай, көбінесе «Үшата» кесенесіне зияратқа келгендер қала орнын аралап осындай жәдігерлерді тауып өздерімен алып кетуде. Кейін олар керек емес болғандықтан жоғалып кетіп жатады. Ал оларды неге мұражайларға өткізбеске? Мұндай теңгелердің бірнешеуі ауылдық мектептердің мұражайларында сақталуда. Бірақ олар қай дәуірге жататыны анықталмаған. Шынында кез келген мұндай теңгелер құнды зат болып табылады. Жүздеген жылдар бойы көне қаланың орнында жатып, күн, су, желдердің әсерінен татталып бұл теңгелер бұзылып жатады. Жәдігерлердің тез жоюлына осы жердің жоғары тұздылығы да әсер етеді. 

Біз де қала орнын бірнеше жыл зерттеп, онда көптеген теңгелер тапқан болатынбыз. Осы күнде олар аудандық тарихи – өлкетану музейінде сақталуда. Набихан Шалапов ағамыз басқарған аудандық тарихи – өлкетану музейі біздің зерттеуімізге көп көмек көрсетті.

Татталған мыс теңгелерді тазалау үшін, оларды арнайы ерітінділерге салып тазалау керек, бұл қиын жұмыс. Теңгелердің көбі сақталуы нашар болып келеді. Бірақ соған қарамастан олардың кейбірін қай дәуірге, қай заманға жататынын анықтауға болады.

Зерттеу барысында Өзгенттен табылған теңгелердің көбі Сығанақ қаласында XIV ғасырда соғылған болып шықты. Бұдан басқа Хорезм мемлекетінде, Самарқан қаласында, қазіргі Ресей территориясында орналасқан Алтын Орда мемлекетінің көне астанасы Сарай аль-Джадидада (Жаңа Сарай), Сырдың төменінде орналасқан көне Баршынкентте, Сырдын жоғарғы жағында орналасқан Отрарда, тіпті Қытай мемлекетінде соғылған теңгелер қала орнынан табылды. Кейбір теңгелерде сол заманда билеген Токта, Өзбек, Хызыр, Құлпа, Наурыз, Орыс, Тоқтамыс хандардың аттары мен таңбалары араб әріпімен, немесе араб тілінде жазылып белгіленген. Бүкіл дүние жүзін дүркілеткен атақты Әмір Темірдің де атынан соғылған теңгелерде кездеседі. Теңгелер өте әдемі ою-өрнектермен, жазулармен, түрлі жануарлар бейнелерімен (екі басты құс, бүркіт, барыс, қораз және т.б.), таңбалармен суреттеліп әсемделіп жасалады. Алтын Орданың мыс теңгелерін «пұл», күміс теңгелерді «дирхем» немесе «данг», алтын теңгелерді «динар» деп атаған.

Өзге қала, өзге мемлекеттермен тығыз сауда  қарым – қатынасында болған бұл қала қалайша өзінің атынан теңге шығармады деген сұраққа тап болдық. Мүмкін Сығанақ қаласына жақын болғандықтан осы қалаға бағынған болған деген де ойлар болды. Немесе сол Сығанақтың теңгелері оның өзінен гөрі осы Өзгентте көп табылғандықтан оның теңге сарайы осында болды ма деген де ойлар болды. Бірақ бұған жауап күтпеген жерден келді. 2014 жылы интернетте, нақтырақ айтқанда нумизматикалық сайттардың бірінде Оңтүстік Қазақстанның көне қалалардың бірінен табылған бірнеше күміс теңгелер анықтауға шығарылған болатын. Солардың арасында алдыңғы бетінде «Әділ сұлтан Тоқтамыс хан», артқы бетінде «Узгент соқпасы 783 (1381) жыл» деген жазуы бар күміс теңге шықты. Кейін, өзіміздің тапқан мыс теңгелердің арасында осындай «Узгент соқпасы» деген жазуы бар, жошылықтардың таңбасы белгіленген екі мыс теңгені анықтадық. Бұл бізге үлкен қуаныш әкелді. Себебі, өлкеміздің, тіпті Қазақстанның тарихында жаңа бет ашылды деп те айтуға болады. Ал бұл күміс теңгенің Оңтүстік Қазақстаннан табылғаны таңғаларлық жәйт емес, керісінше, бұл Өзгент қаласының өзге қалалармен тығыз қарым – қатынаста болғанын дәлелдейді. Мысалыға келтіретін болсақ, Сығанақ қаласында соғылған теңгелер қазіргі таңда Ресей территориясында орналасқан көне қалалардың орнынан да табылуда.

Облысымыздың аумағында осы күнге дейін тарихымызда аз зерттелген Алтын Орданың шығыс ұлысының Баршынкент, Дженд, Янгикент, Сығанақ қалалары XIII – XIV  ғасырларда гүлдеп, теңге сарайлары жұмыс жасап өз атынан теңгелер шығарып отырғаны белгілі болатын. Ал енді бұған Өзгенттің теңге сарайы да қосылды. Қазіргі Ресей территориясында Алтын Орданың Сарай, Сарай аль-Джадида, Укек, Гюлистан, Азақ, Бұлғар, Биляр, Хаджитархан және де т.б. қалаларының орындары бар. Бұлар бір бірінен алшақ орналасқан. Ал біздің облысымыздың бір өзінде ғана бес, оның ішінде біздің ауданымызда екі көне қалаларда теңге сарайы болғанына біз мақтан тұталамыз. Өйткені теңге сарайы болған қала сол замандағы ұлыстың маңызды қалаласы болғанының көрсетеді. Бірақ бұмен біз шектелмеуіміз керек, өйткені теңге сарайы болған басқа да көне қалалар біздің өңірімізде табылуы мүмкін, себебі оқуға келмейтін, аты белгісіз қалаларда соғылған теңгелер де осы Өзгенттен табылған теңгелердің арасында кездесуде.

                           

Әлімжан ЕРЖАНОВ,

тарихшы, нумизмат