Әлеуметтік сақтандыру – жаңа жылдан күшіне енеді

Қазақстан Республикасында әлеуметтік тәуекелдердің туындауына байланысты жоғалтқан табысының бiр бөлiгiн өтеу үшiн халықты әлеуметтік қорғаудың қосымша нысаны ретінде міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесі енгізіліп, жұмыс берушілер жалдамалы жұмысшыларға және өзін-өзі жұмыспен қамтыған тұлғалар табыстарынан әлеуметтік аударымдарды төлеуде.

Міндетті әлеуметтік сақтандырудың мақсаты – халықтың әл-ауқатын арттыру. Әлеуметтік аударымдар «Мемлекеттік әлеу­меттік сақтандыру қоры» АҚ шоғыр­ландырылып, Қор активтерінен әлеуметтік қатер туындағанда, міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қаты­сушыларына әлеуметтік төлемдер тағайын­далып, төленуде.
Міндеттік әлеуметтік сақтандыру жүйесінің қатысушыларына төленетін әлеуметтік аударымдарды есептеу және аудару ай сайын жүргізіледі.
Жұмыс берушілер жалдамалы жұ­мыс­­шылары үшін, ал өзін-өзі жұмыспен қамтыған тұлғалар өздеріне әлеу­меттiк аударымдарды есептеу объек­тiсiнiң (табысынан) 3,5 процент мөлшерінде әлеуметтік аударымдарды төлеуді жүргізеді және де әлеуметтік аударымдардың ең төменгі және ең жоғарғы мөлшері белгіленген.
Бұл ретте, ай сайынғы табыс әлеуметтiк аударымдарды есептеу үшiн республикалық бюджет туралы заңда белгіленген ең төменгі жалақының (ЖТМ) жеті еселенген мөлшерiнен аспайтын мөлшерде алынады. 2019 жылға әлеуметтiк аударымның ең жоғары мөлшері – 10413 теңгені құрайды.
Егер күнтізбелік айда әлеуметтік аударымдарды есептеу объектісі (табысы) ЖТМ кем болса, онда әлеуметтік аударымдар ЖТМ негізге алына отырып есептеледі, аударылады, 2019 жылға әлеуметтік аударымның ең төменгі мөлшері – 1488 тг. (42500тг. *3,5%) құрайды.
Заңға сәйкес, жұмыс беруші әлеу­­­­­меттiк аударымдарды және әлеуметтiк аударымдарды уақтылы және толық көлемiнде төлеуге мін­детті. Ал, Мемлекеттік әлеуметтік сақ­тандыру қорына аударылатын әлеу­меттiк аударымдардың толықтығын және уақтылы төленуін қадағалауды мемлекеттік кіріс органдары қамтамасыз етеді.
Сонымен қатар, міндетті әлеуметтiк сақтандыру жүйесiне қатысушылары аударылған әлеуметтік аударымдардың сомалары туралы (дұрыстығын тексеру үшін)өзі үшін ақпаратты «Азаматтарға арналған үкімет» Мемлекеттік корпо­рация бөлімшелерінен тегін алуына болады.Әлеуметтік аударымдар әр айға жеке төленуі және азаматтар өзі үшін аударылған әлеуметтік аударымдарды қадағалап, олардың болуын тексеруі қажет.
Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорына әлеуметтік аударымдар төленген міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесінің қатысушылары келесі әлеуметтік төлемдер алуға құқылы.
– Еңбек ету қабілетінен айырылған жағдайда;
– Асыраушысынан айырылған жағ­дайда;
– Жұмысынан айырылған жағдайда;
– Жүктілікке және босануға немесе жаңа туған баланы (балаларды) асырап алуға байланысты табысынан айырылған жағдайда;
– Бала бір жасқа толғанға дейін оның күтіміне байланысты табысынан айырылған жағдайда.
Еңбек ету қабiлетiнен айырылған жағ­дайда төленетін әлеуметтiк төлем­«еңбек ету қабiлетiнен айырыл­ған» деп белгiленген барлық кезеңге тағайын­­далады. Ол әлеуметтiк төлем тағайындауға өтiнiш берушінің жұмысты тоқтатқанына немесе iстеп жатқа­нына қарамастан тағайындалады. Жалпы еңбек ету қабілетінен айырылу дәрежесін куәландыру медициналық-әлеуметтік сараптама жүргізу арқылы жүзеге асырылады.
Егер отбасының асыраушысы жұмыс істеген және ол үшiн Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорына әлеуметтiк аударымдар жүргiзiлген адам қайтыс болса, асыраушының отбасы мүшелерi асыраушысынан айырылған жағдайда төленетінәлеуметтiк төлемді алуға құқылы. Сондай-ақ, әлеуметтік төлемнің бұл түрін алуға сот «хабар-ошарсыз кеттi» деп таныған немесе «қайтыс болды» деп жариялаған асыраушының отбасы мүшелерi де құқылы болады.
Егер азамат жұмыссыз қалса, бірін­шіден ол жұмыспен қамту мәселелерi жөнiндегi уәкiлеттi органға жұмыссыз ретiнде тiркелуі қажет. Содан кейін ол жұмысынан айырылған жағ­дайда төленетін әлеуметтiк төлемді тағайындауға өтініш білдіре алады. Әлеуметтік төлемдердің бұл түрі өтініш беруші үшін төленген әлеуметтік аударымдардың ұзақтығына байланысты бір айдан төрт айға дейін,ал штат қысқартылған жағдайда, кәсіпорын таратылғанда және өндіріс көлемі төмендеген жағдайда жұмыстан босатылғанда төлем мерзім алты айға дейін ұзартылады, егер міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысу өтілі 36 ай және одан жоғары болса.
Жұмыс істейтін әйелдерге жүктілікке және босануға байланысты еңбекке уақытша жарамсыздық парағы беріліп, жүктілікке және босануға байланысты жұмыс орнынан демалысқа шыққаннан кейін жүктiлiкке және босануға немесе жаңа туған баланы асырап алуға байланысты табысынан айырылған жағдайларда төленетін әлеуметтiк төлем тағайындалады. Бұл әлеуметтік төлемнің мөлшерi әлеуметтік аударымдарды есептеу объектісі ретінде ескерілген айлық табыс мөлшеріне және еңбекке жарамсыздық парағында көрсетілген күндері санына байланысты болады. Төлем жүктілікке және босануға байланысты берілген демалыстың барлық кезеңіне төленеді.
Сонымен қатар, бала бiр жасқа толғанға дейiн оның күтiмiне байланысты табысынан айырылған жағдайда төленетiн әлеуметтiк төлем, балаға күтімді жүзеге асыратын азаматқа тағайындалады. Әлеуметтік төлемнің бұл түрі баланың тууы туралы куәлiгiнде көрсетiлген туған күнiнен бастап ол бiр жасқа толған күндi қоса алғандағы мерзімге төленеді. Екi және одан да көп бала туған жағдайда бұл әлеуметтiк төлем әр балаға жеке тағайындалады.
Әлеуметтік төлемдерді тағайындауға өтініш берудің алдында әлеуметтік аударымдардың толық аударылғанын тексеру қажет. Өйткені, әлеуметтік тәуекел туған жағдайда тағайындалатын әлеуметтік төлемнің мөлшері азаматтың жұмыс берушісінің әлеуметтік ауда­рым­дардың мөлшерін есептеуіне (қаншалықты дұрыс) және оларды ай сайын уақытылы аударуына байланысты болады.
Сонымен қатар, ағымдағы жылы әлеуметтік аударымдарды төлеушілер категориясы «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Қазақстан Республикасы Кодексінің 774-бабына сәйкес, бірыңғай жиынтық төлемді (БЖТ) төлеуші болып табылатын жеке тұлға болып кеңейді.
Бұл ретте, бірыңғай жиынтық төлемді төлеушілер болып, дара кәсіпкер ретінде тіркелмей кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын, жалдамалы жұмыскерлердің еңбегін пайдаланбайтын, жеке тұлғаларға ғана қызмет көрсететін азаматтар болып табылады және көрсетiлген қызмет түрлерін жүзеге асыру нәтижесінде алатын кірісінің күнтiзбелiк жылдағы мөлшері респу­бликалық бюджет туралы заңда белгiленген және тиiстi қаржы жылының 1 қаңтарына қолданыста болатын айлық есептік көрсеткіштің 1175 еселенген мөлшерінен аспауға тиiс.
БЖТ-ң мөлшері:
қала тұрғындары үшін – 1 айлық есептік көрсеткіштің (АЕК) – 2525 теңге,
ауыл тұрғындары үшін – 0,5АЕК құрайды (тұрғылықты жерінде тір­келуіне сәйкес).
БТЖ үлесі мынандай:
– 10 процент жеке табыс салығы;
– 20 процент әлеуметтік сақтандыру мемлекеттік қорына әлеуметтік ауда­рымдар;
– 30 процент Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорына зейнет ақы жарнасы;
– 40 процент міндетті әлеуметтік-медициналық сақтандыру қорына аударымдар.
Бірыңғай жиынтық төлемді төлеу­шілер үшін әр бір айдағы табыс ең төменгі жалақы деңгейіне жеткізіледі. Бұл бір айдағы табыс жүйенің барлық қатысушылары үшін түскен әлеуметтік аударымдар негізінде ескерілмейді (505 / 3,5% әлеуметтік аударымдар ставкасы = 14 428 теңге қалалықтар үшін және 7 228 теңге ауылдықтарға), ал 1 ең төменгі жалақыны құрайтын болады (2019 жылы 42 500 теңге) деген сөз.

Гулсим ДЕНЕЕВА,
«Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қоры» АҚ Қызылорда облыстық филиалының директоры