Қарлығаштар неге азайып бара жатыр?

Қарлығаш қазақ ұғымында қасиетті құс саналады. Көктемнің келгенінен хабар беретін жыл құсының азайып бара жатқаны әлем ғалымдарының назарын аудара бастады. Біз осы тұста табиғатпен үндесіп, аймағымызға маңайламай кеткен көктем құсының түрлерін анықтап, ауылдардағы тұрғындармен сауалнама жүргізіп, қариялардың ойын тыңдап, құстарды арнайы зерттеп жүрген орнитолог ғалымдардың жұмысымен танысып, журналистік зерттеу жүргізуді жөн санадық.

СЫР ӨҢІРІНДЕГІ ҚАРЛЫҒАШТАРДЫҢ ЕРЕКШЕЛІГІ МЕН ҚАСИЕТІ
Қарлығаш – пейіштің құсы. Қарлығаштың құйрығының неге айыр болатыны жайында аңыз көне заманнан сыр шертеді. Адам баласының өмірі үшін құрбан болуға дайын құстың тектілігі тегін емес. Жұптасып күн кешіп, балапанын бірге баптайтын киелі құстың қазіргі қоғамда қадірі қашып бара жатқаны жанымыз­ға батады. Бала күнімізде ата-әжелеріміз қарлығаштың келуін «молшылық келді» деп, оның ұясын бұзбай, балапаны ұшып кеткенше қомқорлығын аямайтын. Қазіргі таңда осы бір адами қасиетті сақтап қалғандар аз.
Айналаға зер салсаңыз, бұрынғыдай емес, қарлығаштың қарасын сирек кездестіресіз. «Си­рек құстар» санатына ілінген құс мекендеген аймағына қарай далалық және таулық деп бөліне­ді. Қарлығаш торғай тұқымдастығына жатады. Әлемде қарлығаштың 79 түрі бар. Сыр өңірінде оның 4 түрі кездеседі. Атап айтсам, сұр, қос реңді, құзды және жар тұмсықты түрі мекендейді. Сырдария өзенінің жағалауынан жиі кездесетін сұр қарлығаш әлемдегі ең жүйрік құс саналады. Ол сағатына 170 шақырым  жылдамдықпен ұшады екен. Ал жар тұмсықты қарлығаш Арал теңізінде кездеседі. Ол ұсақ балық аулауға машықтанған. Қос реңді қарлығаш елімізде ең көп таралған құс. Олар насекомдармен қоректенеді. Сондық­тан қарлығашы көп ауылдың шыбын-шіркейі аз, жұқпалы аурудан таза болады.  Мысалы, Қаратау бөктеріндегі ауылдарда жыл құсы молырақ кездеседі. Мәселең, Жаманбай батыр ауылындағы тұрғындарға жазғы мезгілде масахана қажет емес. Ал, Сыр өңіріндегі Көктөбе, Қаратөбе, Қандөз, Келінтөбе, Түгіскен, Машбек ауылдарында жазғы мезгілде шыбын-шіркей де, сона мен маса да маза бермейді. Неге? Мұны сол ауылдың тұрғын­дары қарлығаштың ауылға маңайламайтынымен түсіндіреді.  Кеңес ауылының қадірменді қариясы Нәлібай Құрбаниязов қарлығаш жайлы салиқалы әңгімесін төмендегіше тарқатты:
– Қазақ ежелден қарлығаштың қасиетін жақсы білген. Жаугершілік заманда да қарлығаш қауіпсіз аймақты мекендеген деседі. Оқ пен от дарымайтын құс қара түтінді қақ жарып  ұшқанын талай көрдік. Бала күнімде бір қарт кісінің балалары соғыста мерт болып, жалғыз қалғаны бар. Сол қарт сырқаттанған шақта қарияның төбесін айналып ұшқан қарлығаштың шықылын аңдадым. Осы бір көріністі әкеме айттым.  Сонда әкем, «Тиіспе балам, анау қарлығаш қанатымен су бүркіп, көкемізге дұға оқып, дем салып жатыр, қара да тұр, көп ұзамай жазылып кетеді-ау» деген еді. Расында, тылсым табиғаттың құдыретінде шек бар ма, көкеміз сырқаттан айығып, тілге келді. Осы оқиғадан кейін қарлығашты пейіштің әміріне баладым, – дейді бала күнін еске алып.
Кешегі қиыншылық кезеңдердегі өз басынан өткен оқиғаны баяндаған Ақмарал Серікжанның әңгімесіне құлақ түрелік: «Анаммен бірге аш­тық зардабынан  көрші ауылға аяқ баса алмай әрең келеміз. Жол бойы қаптаған өлік, біреуге-біреу болысар шама жоқ. Сүрініп құлап, тұрарға дәрмен қалмады.  Бір кезде бір топ құс ұшып келіп, тұмсығындағы дәнді тіршілік белгісі бар жандардың аузына төгіпті. Құстар қайта ай­налып келіп, су тамызыпты. Та­лықсып жатып, түс көргендеймін. Құтты анам нан беріп жатыр екен деймін, есімді жиып қарасам, бір топ қарлығаш, қырман жақтан дән тасып, бұлақтан су тасып жүр екен. Құстардың қарекетін көріп, Аллаға сансыз мадақ айтып, өмірге де­ген құлшынысым оянды», – дейді өткен күндерін еске алып.  Текті құстың арқасында талай адам тірі қалып, ұрпағын сақтап қалыпты. Жаратқанның мейірім-шапағатына шек келтіре алмаспыз. Қандай, құдірет десеңізші!
Жаңақорған ауданында наурыз­ек деп аталатын қарлығаштың түрі бар. Оның денесі өте кішкентай, тұмсығы үшкір, тырнақты келеді. Мұны жергілікті халық береке-байлық әкелетін киелі құс ретін­де қастерлеп жатады. Наурызек баспана шатырына ұя салса, «дәу­летті боламын» деп қуанып жатады. Ал, қарлығаштың ұясы әлемдегі ең мықты құрылыс ретінде мойындалғалы қашан. Балаларына өте жайлы орын әрі отқа күймейтін, суға батпайтын қасиеті бар.

АҢЫЗ ҚҰС

Қазақ тарихы мен ауыз әде­биетіне үңілсек, халықтың мұң-мұқтажын тыңдар, бұқара үшін ғұмырын арнаған тау тұрғалардың киелі құсқа баланғанын білеміз. Халық арасында тура би атанған Төлебиді «Қарлығаш би» және «Қарлығаш әулие» деп дәріптеген. Екінің біріне мұндай мадақ бұй­ырмағаны айқын. Қытай еліндегі қандас ақынымыз Зағыпар Туған­байұлы әлемнің назарын аудар­ған «Қарлығаш би» жырында қазақ­тың дүниетанымындағы қарлығаш­тың рөлін керемет бейнелейді. Жау­гершілік заманда «қарлығаштың ұясын бұзбайын» деп көште қалған қайсар бидің қарекетіне таң қал­ған қалмақтың сардары «Мұндай қариясы бар елді шабуға батылым бармайды» деп өкінген деседі.
Жаугершілік заманда Дағыс­танның жаудан қайтпаған баһа­дүрлері кезекті жорық кезінде түн ауа дала қонатын болып, байра­ғын жерге қадап, ұйқыға кетеді. Таң қылаң бере оянса, байрақ ба­сына қарлығаш ұя салып үлгеріпті. Жол бастаған даналары мұны жақ­сылыққа балап, сол жерге Пудахар қонысын салыпты. Кереметі сол кішкентай мекенге ешқашан жау тиіспей, бейбіт күн кешіп жатыр.
Тарихи оқиғаларда Ескендір Зұлқарнайынды да қарлығаш бір өлімнен алып қалғаны айтылады. «Қанатынан су себелеп есін жиғы­зыпты» деп дәріптеледі. Азия елдерінде де қарлығаш киелі деп саналады. Ал сонау Швеция елі қарлығаштың ұясын бұзса шаңы­рағымыз шайқалады деп есептейді. Ал Чехияда бойжеткеннің үйіне қарлығаш келсе, көп ұзамай ұзату тойы болады деп ырымдайды екен. «Мәңгілік махаббат мекені» Францияда күйеу жігіт қарлығаштың ұясына неке жүзігін салып, тоғыз күннен кейін қалыңдыққа ұсынады. Ерекше дүниетанымға ие гректер қарлығаш құсын Афродита құрме­тіне жаралған құс деп ойлайды. Әпсаналарында Иса Құдайы қар­лы­ғашқа айналып, күйеуінің дене­сін іздеп табады. Сол үшін де қар­лығашты қадірлейді.
ҚАРЛЫҒАШТЫ КӘСІП ЕТКЕН ЕЛДЕР
Дүниежүзілік нарықта қарлы­ғашқа зиян келтірмей толағай табыс тауып отырған елдер аз емес. Тропикалық аймақтағы елдер табыс көзін қарлығаштарды қар­сы алуға арналған саяхаттарымен қызықтырады. Жапония мен Кореяда көктемнің нышаны саналатын жыл құсын көру үшін арнайы турлар ұйымдастырады. Олардың құны кем дегенде 500 мың АҚШ долларын құрайды.
Ал әлемде қарлығаш ұясы ең көп салған үй Эстонияда екен. Ша­ғын ауылда 1932 жылы тұрғызыл­ған үйдің шатырында 27 қарлығаш ұясы бар. Осы кереметті көру үшін әлемнің барлық аймағынан жылына сансыз туристер келіп қызықтайды. Бұл үй көктем мезгілінде көптің назарынан тыс қалмай, Эстония­ның экономикасын арттыруға негіз болып отыр. Сондықтан бұл ел осы бір кішкентай үйдің күтіміне аса көңіл бөліп, «ұлттық құс» ретінде патенттеген.
Қытайдың дәстүрлі шипагерлік ілімі қарлығаш ұясының емдік қа­сиеті мол екенін дәлелдеді. Осы ем-шараны алу үшін әлемдегі ең ауқатты тұлғалар жылына 4 рет келеді. Себебі, иммундық жүйені жақсартып, ерте қартаюдың алдын алатын емге сұраныс мол. Келбетін ажарландырып, жасару үшін атақты тұлғалар жиі емге келеді. Шағын ғана кәсіптен мол табыс тауып, дәстүрлі шипагерлігін сақтаған ха­лық қарлығаштың ұясын, қанатын, тырнағын кәдесіне жаратып отыр. Несеп жолының суықтауы, ішкі ор­гандардың жұмысының бұзылуы, ұрпақсыздық кеселіне мың бір дауа тапқан ұлттың қарекетіне сүйсінгеннен басқа амал жоқ.
Ал, қазақтың ұлттық шипа­гер­лігінде қарлығаштың қауырсынын жиі қолданған. Себебі, қарлығаш өте таза құс болғандықтан дененің ашық жарақатында қан тоқтату үшін кәдеге жаратқан. Қарлығаш­тың топырағын қыздырып, кеудеге басып, суық тиюді емдеген. Ұлттық шипагерліктің ізін жалғап, халыққа ем-домын жасап жүрген кент тұрғыны, емші Венера Бекенқы­зы ертеректе қолданған әдіс-тә­сіл­дерді қайта жаңғыртудың маң­ызын айтты. Ол: «Қазақ ем­шілері құстардың ұясынан түрлі емге шипа тапқан. Қауырсынмен өте ауыр науқастарға дәрі тамызып жатқан емшілерді көзім көрді. Тізе-буын ауруларына қарлығаштың ұясын булап орап жататын. Жүк­ті әйелдерге қарлығаштың тырна­ғын іліп ырымдайды. Қазіргі кез­де халық көне шипагерлікке жү­гіне бастады. Себебі, химиялық дәрі­лер түбі залалын беретінін біле бастады. Артымыздан қаншама емшілер ұлттық шипагерлік ілімін жетілдіріп жүр. Жалпы, әр ұлттың болмысына сай өзінің шипагерлік ілімі қалыптасқаны жақсы», – деді сынықшы апа.
Жергілікті халық құрқылтайдың, наузаның, қарлығаштың, тырнаның ұясы мен тырнақ-қауырсындары­ның пайдалы қасиетін ұмытпағаны көңілімізге медеу. Қарлығаш ұшқан жерде оба, тырысқақ пен безгек секілді жұқпалы аурулар тарамай­ды.  Кешегі пандемия кезінде көк­те бірде-бір қарлығаш ұшпағаны халықтың қауіпті кезеңде күн ке­шіп жатқанынан хабар бергендей.Рухани жаңғыру аясында шипагерлік ілімімізді қайта жаңғыртіп, ұрпаққа аманаттау міндетін ұмытпасақ игі.

КИЕЛІ ҚҰСТЫҢ АЗАЮЫНЫҢ БАСТЫ СЕБЕБІ НЕДЕ?

Аймақтағы қарлығаштардың хал-жағдайын зерттеу үшін жүр­гізген сауалнамамызда «Қарлы­ғаштың қанша түрін білесіз?» және «Қарлығашты соңғы рет қашан көрдіңіз?» деген сауал қой­ған едік. Осы екі сұраққа ауыл тұрғындарының 92 пайызы биылғы жылы көктем құсын көрмегенін, 78 пайызы бір ғана түрін білетінін айтқан. Демек, дала құсы қайда? Олардың азайып кетуіне қандай факторлар әсер етуде? Табиғатты қорғау саласындағы халықаралық ұйымдардың қандай жоспары бар? Осы сауалдарға жауап іздеген едік.
Дүниежүзілік құстарды қор­ғау ұйымының орнитологы Ги Мун­фар қарлығаштың азайып ба­ра жатқанына алаңдаушылығын білдірді. Ол мұны ғаламдық жы­лынудың әсерінен деп болжайды. Birdwatch табиғат қорғау қоры­ның мәліметтері бойынша ең көп қарлығашы бар Ирландия эколо­гиялық апат салдарынан 500 мың­нан аса қарлығаштың өлексесін жойған. Тынық мұхитының қақ ортасында орналасқан Маврикий­де соңғы он жылда қарлығаш тө­бе көрсетпеген. Орнитолог қазіргі таңда Азия елдері мен Оңтүстік Америка елдерінде жыл құстары жойылып бара жатқанын дәлелдеді. Ол бірнеше елдің табиғатын зерттеп, құс аулайтын арнайы «Арон тор» құрады. Хакасакия елінен торға түскен қарлығашты чипі бар сақина тағып ұшырып жібереді. Сол кіп-кішкентай құс тәулігіне 800 мың шақырым жылдамдықпен ұшып, Қазақстанға бір аптада жетеді. Халықаралық құстарды қорғау ұйымы ВВС каналына берген жаңа­лықта зерттелген нысанды Сыр­дария өзенінен ұстап, әлемнің беделді басылымдары жер бетіндегі ең жүйрік  «Қазақстан қарлығашы» туралы жарыса жариялайды.
Қазіргі таңда еліміздегі биолог­тардың пайымдауынша, Қазақстан­да Арқа, Қызылжар, Ақтау, Атырау, Қарағанды, Жезқазған өңірлерінде қарлығаштардың саны азайғанын байқаған. Бұл туралы 2014 жылы дүниетану ғылымының докторы Бақытжан Ербасов «Қарлығаштар­ға қамқорлық азайып барады» деген еңбегінде «Арқада мүлдем қарлығаш көрінбей кетті» дей ке­ле, оған экологиялық жағдайдың қолай­сыздығын меңзейді. Ал, кеше­гі пандемия кезінде «Құс жолы­нан» елге оралған қанаттыларды зерттеген А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының аға ғылыми қызметкері, филология ғылымы­ның кандидаты Айгүл Әмірбекова: «...Көктемде елге оралған құстар арасында қарлығаш жылдағыдан едеуір аз келген. Күзде олардың 600 мыңы жылы жаққа бет алса, оның 8 мыңы ғана оралды. Оған елдегі індетпен күресте ауаға шашылып жатқан химиялық элементтердің әсері болуы бек мүмкін. Оған қоса қарлығаштар өте сезімтал құс бол­ғандықтан қауіпті аймақтан бой тасалайды, – дейді. Енді бір ғалымдар, қазіргі баспаналар қар­лығаш ұясын салуына қолайлы емес деп ойлайды. Себебі, шатыры мен қабырғалары құстың ұя са­луына ынғайлы емес. Сондықтан болар қарлығаштарды тек ауылды жерлерден кездестіреміз.
Ғалымдардыңуәжі орынды, қар­­лығаштың азаюының негізгі себеп­теріне біз оған тағы бір қатар­ды қосқымыз келеді. Ол – халықтың рухани аштығы. Неге дерсіз? Меніңше, қазақы болмы­сы­мыздан, иман-рухымыз­дан, өне­ге-салтымыздан ажырап бара жат­қандаймыз. Қоғамда қаты­гездік, имансыздық, арсыздық, пен­дешілік, зинақорлық пен наша­қорлық етек жайып бара жатқаны жасырын емес. Көне­көз қариялардан даналық, жас­­тардан ибалық кеткен заманда қарлығаштың қадір-қасиетін, киесі мен наласын білетіндер некен-саяқ. Біз рухани кемелденбей, ешбір ісіміз оңға баспайтыны анық. Әр отбасы өз ұрпағына қарлығаштың киесі туралы насихаттап, ұясын бұзбауға, балапанына қамқорлық танытуға тәрбиелемей, қарлығаштарымыздың көші алыстай берері сөзсіз. Сіздің үйіңізге қарлығаш ұя салды ма?

Мақпал МАРҚАБАЙ