Білім және ғылым: карантин «сабақтары» қандай?

Қос жиырманы тіркестірген тышқан жылында тосын тәуекелдерге тап келдік. Әлбетте, әуелде қалыптасқан тірлік жүрісінен жаңылмады. Бірақ араға көп ұзамай әлемді жайлаған пандемия бізге де жетті. Әйтеуір әр мәселенің адамға бір сабақ беретіні секілді, бәріміз тәжірибе жиғандай болдық. Қиындықтың көбі артта қалды десек те, алға оң қадам жасау үшін өткенге көз жүгіртіп, ең маңыздыларына мән беріп, қорытып, қателіктерді қайталамайтындай ойға түйіп алу керек. Осы ретте ең маңызды сала – білім мен ғылымдағы жылдың ең негізгі оқиғаларына тоқталуды жөн көрдік.

Мектепке дейінгі тәрбие мен білім. Жыл басында балалар балабақшаға барды. Қазақс­танда төтенше жағдай жа­рия­ланғаннан бас­тап мемлекеттік және жекеменшік мек­тепке дейінгі білім беру ұйымдары уақытша жа­былды. Алайда бір­қатар өңірдегі бала­бақшалар жұмыс істеп тұрды. Себебі онда эпидемиялық жағдай қалыпты болды. Соған қарамастан, Білім және ғылым министрлігі ата-аналарға балаларын үйде қалдыруға кеңес берді. Жыл ортасына қарай эпидемиялық жағ­дайы жақсы өңірлердегі балабақшалар ақырындап, бір топтағы бала санын 15-тен асырмай жұмыс істей бастады. Ал жыл соңындағы айларда мектепке дейінгі ұйымдар карантиндік талаптарды сақтап бірте-бірте қалыпты қызметіне көшті.
Осындай тұрақсыз тірліктің арасында жос­парлы жұмыстар да жүргізіліп отырды. Мәселен, биыл ата-аналардың көкейінде жүрген көкейкесті мәселе түбегейлі шешілген сыңайлы. Себебі балабақшадан орын алу тәртібі жүйеленді. Енді ата-аналар кезекке қою қызметін тек білім беру бөлімінің кеңсесі арқылы ғана емес, сондай-ақ өз бетімен «Азаматтарға арналған үкімет» бөлімдері немесе «Элек­т­ронды үкімет» веб-порталы арқы-лы жүзеге асыра алады. Сондықтан көптеген құжатты жан-жақтан жинап жүрудің қажеті жоқ.
Айтпақшы, алғаш рет балабақша кезегіне тіркелгендер арасында басымдық ең алдымен педагогтердің балаларына және мүгедек баласы бар отбасылардың бүл­діршіндеріне берілетін болды.
Орта білім беру. Шыны керек, 2020 жыл еліміздің ғана емес, дүние жүзіндегі орта білім беру жүйесіне ауыр жүк түсірді. Әлемдегі 100-ден аса мемлекет, соның ішінде Қазақстан да балаларға орта білім беретін мектептерін карантиннің кесі­рінен оқытудың бәрімізге таңсық, жаңа форматына көшіруге мәжбүр болды. Тек кейін­деу эпидемиялық ахуалы дұрыс өңір­лердегі шағын жинақты мектептерге дәстүрлі форматта оқытуға рұқсат берілді. Елі­міздегі орта білім алушылардың бәрі негізінен соңғы төртінші тоқсанды қа­шықтан оқыды.
Мұғалімдер жұмыс жүктемесінің екі-үш есеге артуынан әбден әбігерге түсті. Басты бағыт беретін, күнделікті көріп үйренген мұғалімдерінен алыстаған оқушылар ене­сінен көз жазған қошақандардай күй кешті. Ата-аналар абдырады. Балаларын мектепке жіберіп қойып, жайбарақат жұ­мысына жөнелетін олар енді үйде мұғалім болуға айналды. Сол сәттен бастап ата-аналар тарапынан оқуды жазға қалдыру туралы ұсыныстар, петициялар жолданды.
Осыдан соң Үкімет көп балалы от­ба­сылар мен техникаға мұқтаж мұ­ғалімдерді компьютермен қамтамасыз ете бастады. Мектептегі техникалар уа­қытша пайдалануға таратылды, сатып алынғаны да көп. Министрлік 30 шақты білім беру платформасымен келісімге келіп, оны интернетсіз қолдануға жағдай жасады. Артынша көп ата-ана жаңа форматқа бой үйретіп, педагог қауымның қадірін түсініп, қолдауға көшті.
Өйткені оқуды жазға қалдыру оқу­шылардың физиологиялық жағдайы, бол­жап білуге келмейтін карантин, оқу­шылар мен мұғалімдердің демалысы, мектептердегі жазғы жөндеу, артық кететін қаржылық шығындар, балалардың нағыз оқитын кезіндегі уақытын кетіріп алу қаупі, шөл де, шөлейт те бар ұлан-ғайыр даламыздың климаттық (оңтүстікте қатты ыстық, ал мектептерде желдеткіш жоқ) ерекшеліктері ескерілмеген ұсыныс болды.
«Төтенше тоқсан» білім беру процесін үй­лестірушілерге де, ұйымдастырушы мұға­лім­дерге де, оған атсалысатын ата-аналар мен болашағымыз балаларға да үлкен тәжірибе болып, жаңа форматта басталған қыркүйектегі жаңа оқу жылы бірден бір ізге түсті. Мұнда әрине, педагог қауымның қажырлы еңбегі ерен. Осыған орай мұғалімдердің жалақысы биыл тағы 25 пайызға өсті. Бұған қоса олар біліктілігіне, дәптер тексеріп, сы-ныпқа жетекшілік еткеніне, сондай-ақ магистрлік дәрежесіне қосымша үстемеақы ала алады.
Жалпы, оқумен қатар мемлекеттік бюд­жет есебінен салынып жатқан мек­тептердің құрылысы да тоқтаған жоқ. Өйткені елімізде үш ауысымды және апаттық мектептердің саны көп. Бұл мәсе­лені шешудің жалғыз жолы – жаңа мектептер салу. Министрліктің мәліметіне сүйенсек, 2020 жылы 100-ге жуық жаңа мектеп пайдалануға берілген. Бұл – шамамен 50 мың баланы жаңа оқу оша­ғындағы жаңа орынмен қамтамасыз ету деген сөз.
Бәрінен бұрын биыл бітіруші түлектер үшін тосын сынаққа толы жыл ретінде есте қалғандай. Себебі оқу процесі ғана емес, ҰБТ да бұрынғыдан бөлектеу болды. Академиялық адалдықты қамтамасыз ету мақсатында енгізілген жаңа нормаға сәйкес тестілеу талаптарын бұзған та­лап­керлер емтиханға жіберілмеді. Нәти­жесінде, тыйым салынған заттарды емтиханға кіргізуге әрекет ететіндер саны 70 есеге азайды, 2019 жылы 128 мыңнан аса телефон табылса, 2020 жылы олардың саны 2500-ге жуық болды. Алайда емтихан қорытындысын жою фактісі 100 есеге көбейді: 2019 жылы 128 телефон алып кіру фактісі орын алып, 24 талапкердің ғана ҰБТ нәтижелері жойылса, биыл тыйым салынған заттар табылған барлық 2500 адамға қатаң шара қолданылды. Бұл туралы Білім және ғылым министрі Асхат Аймағамбетов: «Иә, ҰБТ-ның орташа ұпайы төмендеді, пайыздық мөлшерде шекті балл жинаған талапкерлердің саны едәуір азайды. Бұл – тестілеудің әділ өтуі үшін жасалған қадам. Биыл ҰБТ өткізу ережелерін бұзғаны немесе жұмысты нашар ұйымдастырғаны үшін 20-дан аса комиссия мүшелері мен басшылары жазаланды. Негізінен цифрландыру дәуі­рінде комиссия құрамында бірнеше мың адамның болуын қамтамасыз ету үшін 1,5 млрд теңге жұмсауға жол берілмеуі керек, оның үстіне бұның нәтижесі тиімсіз. Сондықтан аталған рәсім заманауи прокторинг пен бейнебақылау жүйесі қамтамасыз етілген электронды форматқа өтеді», деді.
Кәсіптік-техникалық білім беру. Колледж студенттері де биылғы қиын­дықтарды көппен бірге, анығы барлық білім алушымен бірдей еңсерді. Аяқасты қабылданған шешім, қашықтан оқыту соңғы уақытта дуалды білім беру жүйесіне көшкен кәсіптік-техникалық білім беру ұйымдарына да оңай тиген жоқ. Өйткені енді маманданып келе жатқан студенттер үшін өндірістегі тәжірибенің маңызы зор. Бірақ көп колледждерде кәсіптік тәжірибеден өту кейінге қалды.
Қашықтан оқыту кезінде кейбір колледждер жатақханаларды тегін интер­нетпен қамтамасыз етіп, студент­тердің оқуын ойдағыдай жалғастыруына жағдай жасады. Соның нәтижесінде студенттер ауылына шапқыламай, жатақханада жатып оқуға мүмкіндік алды. Ал карантин кезінде қашықтан білім берген елордадағы 35 кәсіптік-техникалық білім беру ұйымының ішіндегі жатақханада жатып оқуын жалғастырған 157 студентке тамақтануы үшін өтемақы қарастырылды. Қоса кету керек, студенттердің стипендиясы сақ­талды.
Жоғары білім. Білім беру сапасының артуы – білікті кадрлардың қолында. Биыл болашақ педагогтерді даярлау ісінде ілгерілеу байқалды. Ұлттық қоғамдық сенім кеңесінің мамыр айындағы отырысында Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев педагогикалық мамандықтарға түсетін абитуриенттерге қойылатын талаптарды арттырып, стипендия мөлшерін 42 мың теңгеге дейін ұлғайтуды тапсырды. Осыған орай 1 қыркүйектен бастап болашақ педагогтердің стипендиясы 42 мың теңгеге көтерілді. Бұл барлық мамандықтың ішін­дегі ең жоғарғы стипендия болды. Бо­ла­­шақ педагогтердің стипендиясы артып қана қоймай, педагогикалық ма­мандықтарға түсу талаптары да күшей­тілді. Биылғы маусым айынан бастап педагогикалық мамандықтарға түсу үшін шекті балл бірден 70 болып белгіленді. Осының нәтижесінде биыл «Алтын белгі» иегер-лерінің арасында педагогикалық мамандықты таңдағандар саны 1,7 есе өсті, ал көптеген бағыт бойынша орташа балл 100-ден асты.
Біз білікті кадр даярлауға көңіл бөліп, сол кадрларды оқытатын жоғары оқу орындарының оқытушыларын назардан тыс қалдырғандай едік. Бұл олқылықтың да орны толғандай болды. Осы тұрғыда ең өзекті мәселе – әлбетте мұғалімдерден де төмен алатын оқытушылардың жалақысы. Аталған мәселе жөнінде ведомство басшысы А.Аймағамбетов: «Ұлттық қо­ғам­дық сенім кеңесінің отырысында Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев ЖОО оқытушыларының еңбек¬ақысын арттыруды тапсырды. Биыл Президенттің қолдауымен бюджеттен қаржы бөлініп, 2020 жылдың қыркүйегінен бастап мемлекеттік білім беру грантының құны арты. Соның есебінен оқытушылардың еңбекақысы көбейтілді. 1 қыркүйектен бастап орта есеппен ұлттық ЖОО-да жалақы көлемі 28%-ға, ал мемлекеттік университеттерде 20%-ға өсті. Әрине біз мұнымен ғана шектелмей, осы бағыттағы жұмысты әрі қарай жалғастырамыз», деді.
ЖОО оқытушыларының жұмыс өнім­ділігін молайтып, еңбекке деген ынта­сын арттыруға тек жалақы мәселесі тосқауыл болып тұр десек, қателесеміз. Оқытушылардың басты міндеті – білім беру. Бірақ есеп беру, жоспарлар толтыру сияқты қажеті шамалы міндеттемелер негізгі жұмыспен айналысуға кедергі келтіреді. Осыны ескерген министрлік оқы­тушылар толтыратын құжаттар көлемін едәуір қысқартты. Соның нәти-жесінде қазір тапсырып жүрген 11 құжат алынып тасталды. Олардың ара­сында оқу уақытын ай сайынғы және жылдық есепке алу ведомостары, білім алушыларды аралық және қорытынды аттестаттауға арналған бірнеше емтихан ведомостары, қорытынды аттестаттауды өткізу жөніндегі комиссия отырыстарының әртүрлі хаттамалары және тағы басқасы бар.
Ғылым. Биыл ақиқатында ғылымның, отандық ғалымдарымыздың мәртебесі артқан жыл болды. Себебі пандемия бізге ғалымдар еңбегінің қаншалықты маңызды екенін ұғындырды. Президент Қ.Тоқаев Ұлттық биотехнология орталығына барып, ғалымдармен кездесуде: «Қазір барша әлемнің және бүкіләлемдік экономиканың тағдыры ғалымдардың қолында. Бұл артық айтқандық емес. Әлемнің тағдырын футболшылар, шоу-бизнес өкілдері емес, ғалымдар шешеді. Біз осы жағдайдан сабақ алуға тиіспіз», деді.
Отандық ғылымның биылғы ең үлкен жетістігі – COVID-19-ға қарсы вак­­цинаны және коронавирусты анық­тайтын тест-жүйені әзірлегені бол­ды. Бұл ғалымдарымыздың әлемдік дең­гейдегі зерттеушілермен, дамыған елдердегі мықты мамандармен терезесі тең, әлеуеті жоғары екенін көрсетті. Ғалым­да­ры­мыздың коронавирусқа қарсы күресі осы екі еңбекпен ғана шектеліп қалмады. Ғалымдар мен зерттеушілер арасында ұйым­дастырылған «Стоп коронавирус» байқауының жеңімпаздары мен жас ғалымдарға арнап Young Researchers Alliance бөлген гранттың иегерлерінен өкпені жасанды желдету аппаратын, коронавирусты 15 минутта анықтайтын тест-жүйе, вирусқа қарсы иммунитетті көтеретін тағамдық биоөнім, биологиялық белсенді заттың ойлап табылғанын білдік. Міне, қатарын толассыз толықтыра беруге болатын тізім – отандық ғалым­дарымыздың қандай қолдауға болсын лайық деңгейдің анық көрсеткіші.
Ғылым әдетте докторантурадан бас­талады. Ал докторанттардың сти­пендиясы биыл 102 мың теңгеден 150 мың теңгеге артты. Десек те докторантурада оқу оңай емес, оқып біткен соң докторлық диссертацияны қорғау одан екі есе қиын. Себебі докторанттың 7 мақала тапсыру міндетін орындау күндіз күлкіні, түнде ұйқыны ұмытуға алып келеді немесе жеңіл жолмен сатып алуға мәжбүрлейді. Міне, осы проблемаға биыл нүкте қойылды. Енді сапасы төмен журналдарда 7 мақала жариялағанның орнына, жоғары квар­тильге кіретін басылымдарда 1-2 еңбек жарияланса жеткілікті. Соның ішінде бірінші квартиль құрамына кіретін жур­налдарда 1 ғылыми мақала шықса, өзге жарияланымдар тіпті талап етілмейді де. Бұл ғалымдардың кәсіби әлеуетін арттыруға септесетіні сөзсіз.

Айдана ШОТБАЙҚЫЗЫ
«Egemen Qazaqstan»