Бала құрт сорып, сүйек мүжуі керек

Бала - тілі бал дейміз. Бірақ сол балдай тәтті тілі дер кезінде шықпай, дамуы жағынан қатарластарынан қалып бара жатқан баласы үшін әр ата-ана алаңдайды. Балақайдың тілі кеш шығуы немесе сөздік қоры аз болып, ойын тиянақты жеткізе алмауы үлкендерді толғандыратын мәселелердің бірі. «Балам дұрыс сөйлемейді, логопедке барып жүрміз, сонда да тілі анық емес» деген сарындағы шағымдарды жиі естиміз. Осы орайда қазір баланың тілі шынымен кеш шығатын болды ма және оған қандай факторлар әсер етуі мүмкін екендігі туралы тәжірибелі маман Күлпаш Айдарбекқызын әңгімеге тарттық.

Логопед пе әлде дефектолог па?
Ата-аналарға түсінікті болуы үшін логопед пен дефектологтың айырмашылығына тоқтала кетейін. Логопед – лого – бала деген сөзден шыққан. Пед - педагогика. Яғни логопед баланың анық сөйлеуімен, дыбыстардың дұрыс шығуымен айналысады. Айта алмайтын, тілі келмей жүрген дыбыстарды қояды. Ол үшін түрлі жаттығулар жасалады. Массаж тағы басқа арнайы шаралар бар. Ал дефектолог психофизикалық даму ерекшеліктері бар балаларды әлеуметтік ортаға бейімдей отырып, оқытып-үйрететін, сөйлеу машығын қалыптастыратын қызметі неғұрлым ауқымды маман. Яғни дефектолог маман денсаулығында қандай да болмасын кінәрат анықталған балалармен жұмыс істейді. Бірақ екі мамандық тығыз байланыста, қабысып жатыр. Сондықтан егер балаңыздың бойынан, әрекетінен, мінез-құлқынан қандай да бар сезікті дүниелер байқасаңыз тезірек дәрігердің кеңесін алу керек. Баланы тексергеннен кейін қай маманға бару керектігі белгілі болады.

Бала тілінің кеш шығуына әсер ететін факторлар
Баланы дүниеге әкелуді жоспарлау керек. Ананың денсаулығы, психоэмоционалдық жағдайы баланың дамуына, оның ішінде тілінің шығуына да әсер етпей қоймайды. Егер әйел жүктілікке жауапкершілікпен қарап, тиісті дәрігерлердің тексеруінен өтсе, ағзасында дәрумендер мен макро-микро элементтер жеткілікті болса оның бәрі өмірге дені сау ұрпақ келуіне ықпал етеді. Сонымен қатар кесір тілігі арқылы туылған балаларда да көп жағдайда тілі кешірек шығатыны байқалады.
Біз түрлі гаджеттердің дамыған заманында өмір сүріп жатырмыз. Оның бәрі баланы қызықтырады, көзін арбайды. Дегенмен шектеу мен бақылау қойылуы керек. Теледидардағы қас-қағым сәтте алмасып жатқан кадрлар, экрандағы кейіпкерлердің іс-әрекеті мен сөздері баланың миына, қабылдауына қиындық туғызады. Өзі сезбегенімен, шаршайды. Сол үшін теледидарды жарты сағаттан көп қарамағаны жөн. Дегенмен бұл теледидарды сөндіріп, баланы өз жайына қалдыру деген сөз емес. Бір нәрсеге тыйым салсаң, шектеу қойсаң, оны алмастыратын әрекет ұсынуың керек. Мысалы, далаға серуендеуге шығарыңыз немесе қолына қағаз бен қарындаш беріп сурет салғызыңыз. Тағы бір тоқтала кететін жайт, ана сүтін емген баланың сөйлеуінде қиындық тумауы. Тамақтану барысындағы тілінің қозғалысының өзі гимнастика, сөйтіп дамиды ол. Бөтелкемен тамақтанғанда баланың тілі, бетіндегі бұлшық еті қиналмайды, өйткені емізіктен аузына еш қиындықсыз сүт тамшылап тұрады.
«Бұрын балалардың тілі ерте шығушы еді» деп айтып жатады. Бұл сөздің жаны бар. Өйткені ол кезде құрт жеді, сүйек мүжіді. Қазіргі балаларымыз жеп жүрген тамақтардың дені жұмсақ. Қатты тамақты тістеп, мүжіп жемеген соң тістің түбі мен қызылеті бекімейді. Оның үстіне кей ата-ана тамақты шайнап беретіні бар. Ауыз қуысы, бетінің бұлшық еті қозғалып, артикуляция болуы керек. Және осындай проблема бар отбасыларға үйде тек бір тілде сөйлеуге кеңес беремін. Қос тіл қатар қолданылатын отбасылардың балалары көп жағдайда логопедтің көмегі керек болады. Отбасындағы психологиялық жағдай да ескерілуі керек, үлкендердің балаға және өзара қарым-қатынастары аса маңызды. Үстемдік көрсетілетін, түрлі қорқыныштары бар балаларда тұтығу, кекештену пайда болады.
Біздің байқауымызша, ауылдық жерлердегі балалардың тілі ерте шығады. Өйткені жан-жануар, мысық, ит әр үйде бар. Оның өзі терапия. Қаладағыдай әр бала толықтай үлкендердің бақылауында емес, еркіндік бар оларда. Балалармен қосылып ойлап, соларға еліктеп, ересек балалардың жасағанын қайталап үйренеді. Әже-аталары да бала тәрбиесіне араласып, оның тілін қызық көріп сөйлетіп, өздері ертегі оқиды.

Ата-аналарға кеңес
Баланың тілі тез шығуы үшін үлкендер әр қимылын, ойын дауыстап айтып түсіндіріп отыру керек. Біздің балаларға үлкендердің әңгімелесуі, тілдесуі жетіспейді. Бала керек нәрсесін қолмен көрсетсе немесе ымдаса ата-анасы бірден оны қолына ұстатады. Енді түк қиналмастан қажеті өтеліп жатса бала сөйлеп қиналып қайтсін? Сол үшін "не керек, су ма шәй ма? Жоқ шырын ба? Жейсің бе, жемейсің бе" деген сұрақтар қою арқылы сөзге тарту керек. Бұл баланың сөздік қорын молайтудың бір жолы. Ұсақ моториканы дамыту жағын естен шығармаңыздар. Саусақты қимылдату мидағы сөйлеу функциясына жауапты тітіркендіреді.
Гиперактивті балалар болады. Олардың тасып тұрған күшін сыртқа шығаруы керек. Мысалы далаға шығып тас лақтыра ма, жоқ секіре ме, бәрібір ішін босатпайынша маза таппайды. Бізде балабақшада тәрбиешілер үнемі жүгіріп, секіріп дамыл таппайтын бүлдіршіндердің тыныш отыруын талап етеді, үйде де солай. Сондықтан логопед мамандар алдына келген әрбір баланың жанын, қалауын түсінуге тырысады. Тек жаттығу жасаумен шектелмей, оның да қажеттілігіне назар аударамыз. Балабақшадан не басқа да үйірмелерден шаршап келген баламен жұмыс жасау нәтиже бермейтіні белгілі. Бір бала санаулы сабақтан кейін-ақ сөйлеп кетуі мүмкін. Енді біріне бір әріпті қоюға айлап сабақ алуға тура келеді. Жыл бойы логопедтің көмегіне жүгіну жағдайлары кездеседі, оны да қалыпты жағдай деп қабылдау керек.

Комплекс қайдан пайда болады
Бала мектепке дұрыс, анық және түсінікті сөйлеп баруы керек. Себебі құрдастары тілінің кемістігін бетіне басып, мазақтауы мүмкін. Мұғалімдер дұрыстап айтшы, мен сені түсінбеймін деген сияқты сөздер айтып қалады. Оның бәрі балаға ауыр тиеді. Комплекс содан басталады. Кейін бала өзі қалай сөйлейді, солай жазуы мүмкін. Мысалы с-ны «ш» қып, р-ны «л» қып, қалай айтады солай жазуы мүмкін. Ғылымда мұны дисграфия дейді. Бұл әрине сабақ үлгеріміне әсер етпей қоймайды. Сол үшін маман ретінде баланың тілі шығуы үшін онымен тұрақты, жүйелі түрде жұмыс жүргізілуі қажеттігін еске саламын.
Баланы кішкентай, түсінбейді деуге әсте болмайды. Ол үлкендердің өзі жайлы айтып жатқанын ұғады. «Бұл бала дұрыс сөйлемейді» деген сөздерді естіген сайын ол тұйықтала береді. Кейін ер жеткенде де осы комплекстен арыла алмай, адамдармен қарым-қатынасқа түсерде, көпшілік ортада сөйлеуге қиналып, елеусіз қалуға тырысып жатады.

Материал әлеуметтік желілерден алынды