ӘЛЕМГЕ ӘЙГІЛІ АҒАШТАР
Польшадағы өрт кезінде елдегі ең көне ағаш болып есептелетін, 750 жылдық тарихы бар еменге де от тиді.Шпротавадағы бас орманшының көмекшісі Ежи Вилановский сақшылардың тілсіз жаумен 30 сағаттан астам арпалысқанын хабарлады.
Ағашты король Болеслав Храбрыйдың құрметіне «Храбрый» деп атаған. Ағаш діңінің көлемі – 10 метр, биіктігі – 28 метр. Жергілікті заңға сәйкес, көне еменді өртеген адам он жылға дейін бас бостандығынан айырылуы мүмкін.
Міне, жұрт жүрегін ауыртатын мәселелермен қаншалықты айналысып жатқанын осыдан байқауға болады. Кәрі ағаш пен жас ағаштың айырмашылығы жоқтығын, екеуі де адамзатқа пайда әкелетіндігін білетін мамандар ерекше қорғалатын және тарихы бай жасыл желектерді қорғауды үнемі басты назарда ұстап келеді. Тіпті бұл дүниеде ағаш түрлері аз болып тұрғандай, небір қайталанбас суреттей ағаштарды қолдан өсіріп жатқандар бар. Америкалық бір ғалымның кәдімгі қазақы ою секілді тал-дарақты қолдан өсіріп, оның бүгінде әлем назарын аударып отырғаны белгілі. Шынында да, ағаш – табиғат көркі. Әдемі ағашқа сүйсіну былай тұрсын, оның көлеңкесінің өзі адамды емдейтіндігін мамандар жоққа шығармайды. Көлеңкені айтпағанның өзінде, Пәкістан секілді елдерде адамдарды масадан құтқаратын ағаштар бар екен. Ағаштың сыртынан дәке орап қойғандай көрінеді. Бірақ оны жанына барып көрген кісі кәдімгі өрмекшілердің торына куә болады. Осы арқылы әлгі ағаштар пәкістандықтарды қиындықтан құтқару үстінде.
Өрмекшілердің ағаштарды тормен орап тастауы Синд провинциясында бірнеше ай бойы толассыз жауған жауыннан кейін басталған. Бастапқыда қорқынышты көрінген талдардың артынан жағымды жақтары анықталған.
Өрмекшілердің бұл торы су шайып кеткен аймақта безгектің төмендеуіне тікелей әсер еткен көрінеді. Қауіпті дерттен құтқарушы ағаштардың сұрықсыздау сұлбасына қазір ешкім тосырқай қарамайды. Қайта сол көрінісімен адамдарды аурудан сақтауға көмектесетіндігіне жұрт риза. Осы секілді әлемнің әр шалғайындағы әрбір жасыл-желек түрі адамзатқа барлық жағынан пайда әкелуде. Олардың бірі құрылыс материалдарына, енді бірі аспаптар жасауға, тұрмыстық заттар қашауға пайдаланылады. Далада оның қиқымы да қалмайды. Ал сұлу ағаштар төңірегінде әңгіме басқа. Айталық Сокотра аралында кәдімгі бөтелке іспеттес ағаш өсетіндігін ешкім біле бермейді. Көрген кісі қайран қалатын көрініс. Айтпақшы, айдаһар іспеттес ағаш та – осы аралдың бір байлығы. Теңіз деңгейінен 1300-1600 метр биікте өсетін тал 10 метрге дейін жетеді. Сәулет өнері іспеттес ағаштар адам сирек жүретін жерлерде өсетіндіктен, ол көпшілікке қызық көрінеді. Мәселен ағаш-арка, ағаш-көлеңке, бұралып өскен ағаш, Кипрде өсетін сақалды ағаш, Бангкоктегі жолақ ағаштар, Үндістандағы мақта ағаш әйтеуір, айта берсеңіз таусылмайды. Осының соңғысы «бомбакс-сейба» бұрындары мақта секілді өнім беріп, жұрт оны игілігіне пайдаланса, қазір ол сұлулық үшін өсірілетін болған.
«Кипрдің қара алтыны» саналатын Кэроб елдің символына айналған.
Үндінің Джекфруты немесе Нан ағашы да әлем назарын аударып тұр. Банан мен ананастың иісі сезілетін өсімдік елге тек пайдасын тигізіп келеді. Оның діңінен үй салып, жиһаз, музыкалық аспаптар жасауға болады.
Бразилияның қызыл ағашына да қызығатындар жеткілікті. Ол қазірге дейін аса сапалы мата өндірісінде шикізат көзі болып келді. Тіпті діңінен ішекті аспап, дирижерлік таяқша, паркет пен шпал да жасалды. Ал «Айдаһардың қаны» деп аталатын ағаштың қызыл сығындысы далап, тіс пастасының хош иісін келтіруде, түрлі рәсімдер жасау барысында кеңінен қолданылады.
Оңтүстік Америкада өсетін жеміс ағашының бірі адам өлтіруге дайын тұрады. Сондықтан да болар, оның жемісі пісіп, жергетүсерде ескертпе қағаздар жер-жерге ілініп қойылады. Өйткені көлемі 25 сантиметр келетін жеміс жоғарыдан құлағанда адамның үстіне түссе, ол өліп кетуі әбден мүмкін. «Бомбакс» немесе «Жібек ағашы да» Таяу Шығыс пен Азия елдерінде көшелердің көркін кіргізіп тұр. Оның үлкен қызыл жапырақтарының әдемілігі сондай, оны пластмассадан жасалған деп ойлап қалатындар бар.
Біз көрмеген Баобабы ағашы өз ішінде 120000 литр су сақтай алады.
Қысқасы, көремін деген кісіге қызық көп. Тек көзіңіз сау, деніңіз аман болса болғаны. Әлемдегі ағаштарды сөз етіп отырғанда, мұндай ерекше табиғат сыйлары Қазақстанда да барын айта кеткеніміз орынды болар. Әрине, жоғарыда айтқанымыздай, көркем әрі қызықты бола қоймас. Бірақ қазақтың табиғатына жақын тал-дарақ ұшырасады. Мысалы, елімізде ең көне Хан-ағаш – алып қарағаш Іле өзенінің «Алтын-Емел» ұлттық табиғи саябақ аумағында, Үлкен Қалқан тауының шығыс жағында өседі. Жасы 700 жылдан асқан. Жергілікті халық ағашты күні бүгінге дейін қасиет тұтады екен.Жуандығына алты адамның құшағы әрең жететiн 700 жастағы ерекше ағаш Жаркент қаласынан 30 шақырымдағы Әулие-ағаш ауылы маңында өседі.
«Жетісулық недзвекция» өсетін әлемдегі жалғыз мекен – Шу-Іле шөлді таулары (Айтау). Бұтаның әдемі гүлдері оған әшекейлі түр береді.
Іле Алатауындағы жалғыз қылқан жапырақты ағаш – Тянь-шань шыршасы. Тянь-шань шыршасының ең үлкенінің жасы – 600 жыл шамасында.
Қылқан жапырақты ағаштардың Қазақстандағы ең көп түрі – Алтайда. Мұнда шырша, май қарағай, қарағай, бал қарағай, сібір самырсыны өседі.
Қазақстанда түрі ең көп тараған ағаш – сәмбі тал. Республикамызда мұның 22 түрі кездеседі. Адам денсаулығына ең пайдалы өсімдіктің бірі – арша. Өсімдіктен бөлетін фитонцидтер адам денсаулығына ем болатын таза ауа шығарады.
Ең төзімді ағаш – тораңғы. Ол шөлде, құмда, сортабанда өсе береді. Ел аузында «шөл даланың падишасы» атанған тораңғы тұқымдас ағаштың алуан түрi Қазақстанда Арал өңiрi мен Қызылорда облысынан басқа Балқаш пен Алакөл аумақтарында, Бетпақдала атырабында, Зайсан маңайында, Мойынқұм сауырында кездеседi.
Интернет көзінен алынған бұл деректер әлемдегі жылы аумақтарда өсетін, жеміс беретін көптеген пайдалы жасыл-желекке жете қоймасы анық. Соған қарамастан, өз табиғатымызға сай ағаштар еліміздің ауасын тазартып, адамдарға жылылық сыйлап келеді.
Үндістан мен Малая аралында өсетін нан ағашының жемісі 3-4 адамды бір жыл асырай алады. Бразилиядағы сүт беретін ағаш бір сауғанда 2-4 литрге дейін сүт береді.
Шұжық ағаш. Еуропалықтар ХІХ ғасырдың басында осындай ағаштарды алғаш көргенде, бұталарда шұжықтар өсіп тұр ма деген ойға қалыпты. Себебі ағашта өсіп тұрған жемістердің түсі мен ұзындығы – 60 см, диаметрі – 20 см. Пішіні шұжыққа өте ұқсас.
Шұжық ағашы – кигелия. Оның жемісінің дәмі ерекше салқын су дайындау үшін қолданады. Сондай-ақ африкалықтар жемістен жылан уын қайтаратын, жараны жазатын дәрі-дәрмек те дайындайды.
Какао, шоколад ағашы Орталық және Оңтүстік Американың ормандарында өседі. Какаодан алынған майды кондитер, иіссу өндірістерінде және медицинада дәрілерге қосуға пайдаланады.
Секвойя – мәңгі жасыл қылқан-жапырақты ағаш тұқымынан. Калифорния тауларында өсетін тал 100 метр биіктікке жетеді және 3000 жылға дейін жасайды.
Иә, өмір сүруі және пайдалылығы жағынан бірінен бірі өтетін тал-дарақты санап тауыса алмайсың. Алайда бізге керегі жасыл-желекті санамалау емес, олардың арасынан табиғатымызға сай келетіндерін неге елімізде өсірмеске деген ой. Бір кездері Алматының бұрынғы әкімі Германиядан біркелкі өсетін әрі жапырақтары ұзақ сақталатын ағаш тұқымын көшелерге егу туралы ұсыныс жасаған еді. Бір қызығы, осы айтылған ағаш түрі біздегі ғылыми-зерттеу институттарында өсіріледі екен. Сондықтан ол ағаштар көшеге көрік беретін болса, неге өсірмеске? Әсіресе, жапырақтарының қалың қар түскенше жасыл күйінде сақталатындығы бәрімізді қызықтырады.
Қазір қарап отырсаңыз, Алматы кәрі ағаштардан құтыла алмай отыр. Мұның жанында Астананың жасыл желегі адам көңілін сергітеді. Әрі Алатау етегіндегі алып шаһардың ағаштары қиқы-жиқы екендігі де жанға батады. Былайша айтқанда, көз ауыртады.Сидаңдаған бұтақтары электр желілері мен жол белгілерін қалқалап, тіпті адам, үй, көлік үстіне құлап жатқандары да бар. Осындайда берік әрі әдемі ағаш тұқымдарын, ал алаңдарға атақты аппорт тұқымын неге отырғызбасқа деген ой келеді. Қалаға келген қонақтар да аппорт дегеннің қандай болатындығын көзбен көрер еді.
Жалпы, Алматы жерге шыбық шаншысаң өсе беретін құнарлы топырақтан тұрады. Сол себепті қаланың бас жоспарын қарағанда тек ғимарат пен тұрғын үйлер ғана емес, қай көшеге қандай ағаштар отырғызу мәселесін де қараған жөн шығар. Шаһарды шаттыққа бөлейтін әсем үй мен әдемі ғимарат қана емес, көрікті тал-дарақтар. Жанға дауа жасыл желек қаланың қаншалықты сұлу екендігін айғақтай алады.
Ағашты король Болеслав Храбрыйдың құрметіне «Храбрый» деп атаған. Ағаш діңінің көлемі – 10 метр, биіктігі – 28 метр. Жергілікті заңға сәйкес, көне еменді өртеген адам он жылға дейін бас бостандығынан айырылуы мүмкін.Міне, жұрт жүрегін ауыртатын мәселелермен қаншалықты айналысып жатқанын осыдан байқауға болады. Кәрі ағаш пен жас ағаштың айырмашылығы жоқтығын, екеуі де адамзатқа пайда әкелетіндігін білетін мамандар ерекше қорғалатын және тарихы бай жасыл желектерді қорғауды үнемі басты назарда ұстап келеді. Тіпті бұл дүниеде ағаш түрлері аз болып тұрғандай, небір қайталанбас суреттей ағаштарды қолдан өсіріп жатқандар бар. Америкалық бір ғалымның кәдімгі қазақы ою секілді тал-дарақты қолдан өсіріп, оның бүгінде әлем назарын аударып отырғаны белгілі. Шынында да, ағаш – табиғат көркі. Әдемі ағашқа сүйсіну былай тұрсын, оның көлеңкесінің өзі адамды емдейтіндігін мамандар жоққа шығармайды. Көлеңкені айтпағанның өзінде, Пәкістан секілді елдерде адамдарды масадан құтқаратын ағаштар бар екен. Ағаштың сыртынан дәке орап қойғандай көрінеді. Бірақ оны жанына барып көрген кісі кәдімгі өрмекшілердің торына куә болады. Осы арқылы әлгі ағаштар пәкістандықтарды қиындықтан құтқару үстінде.
Өрмекшілердің ағаштарды тормен орап тастауы Синд провинциясында бірнеше ай бойы толассыз жауған жауыннан кейін басталған. Бастапқыда қорқынышты көрінген талдардың артынан жағымды жақтары анықталған.
Өрмекшілердің бұл торы су шайып кеткен аймақта безгектің төмендеуіне тікелей әсер еткен көрінеді. Қауіпті дерттен құтқарушы ағаштардың сұрықсыздау сұлбасына қазір ешкім тосырқай қарамайды. Қайта сол көрінісімен адамдарды аурудан сақтауға көмектесетіндігіне жұрт риза. Осы секілді әлемнің әр шалғайындағы әрбір жасыл-желек түрі адамзатқа барлық жағынан пайда әкелуде. Олардың бірі құрылыс материалдарына, енді бірі аспаптар жасауға, тұрмыстық заттар қашауға пайдаланылады. Далада оның қиқымы да қалмайды. Ал сұлу ағаштар төңірегінде әңгіме басқа. Айталық Сокотра аралында кәдімгі бөтелке іспеттес ағаш өсетіндігін ешкім біле бермейді. Көрген кісі қайран қалатын көрініс. Айтпақшы, айдаһар іспеттес ағаш та – осы аралдың бір байлығы. Теңіз деңгейінен 1300-1600 метр биікте өсетін тал 10 метрге дейін жетеді. Сәулет өнері іспеттес ағаштар адам сирек жүретін жерлерде өсетіндіктен, ол көпшілікке қызық көрінеді. Мәселен ағаш-арка, ағаш-көлеңке, бұралып өскен ағаш, Кипрде өсетін сақалды ағаш, Бангкоктегі жолақ ағаштар, Үндістандағы мақта ағаш әйтеуір, айта берсеңіз таусылмайды. Осының соңғысы «бомбакс-сейба» бұрындары мақта секілді өнім беріп, жұрт оны игілігіне пайдаланса, қазір ол сұлулық үшін өсірілетін болған.
«Кипрдің қара алтыны» саналатын Кэроб елдің символына айналған.
Үндінің Джекфруты немесе Нан ағашы да әлем назарын аударып тұр. Банан мен ананастың иісі сезілетін өсімдік елге тек пайдасын тигізіп келеді. Оның діңінен үй салып, жиһаз, музыкалық аспаптар жасауға болады.
Бразилияның қызыл ағашына да қызығатындар жеткілікті. Ол қазірге дейін аса сапалы мата өндірісінде шикізат көзі болып келді. Тіпті діңінен ішекті аспап, дирижерлік таяқша, паркет пен шпал да жасалды. Ал «Айдаһардың қаны» деп аталатын ағаштың қызыл сығындысы далап, тіс пастасының хош иісін келтіруде, түрлі рәсімдер жасау барысында кеңінен қолданылады.
Оңтүстік Америкада өсетін жеміс ағашының бірі адам өлтіруге дайын тұрады. Сондықтан да болар, оның жемісі пісіп, жергетүсерде ескертпе қағаздар жер-жерге ілініп қойылады. Өйткені көлемі 25 сантиметр келетін жеміс жоғарыдан құлағанда адамның үстіне түссе, ол өліп кетуі әбден мүмкін. «Бомбакс» немесе «Жібек ағашы да» Таяу Шығыс пен Азия елдерінде көшелердің көркін кіргізіп тұр. Оның үлкен қызыл жапырақтарының әдемілігі сондай, оны пластмассадан жасалған деп ойлап қалатындар бар.
Біз көрмеген Баобабы ағашы өз ішінде 120000 литр су сақтай алады.
Қысқасы, көремін деген кісіге қызық көп. Тек көзіңіз сау, деніңіз аман болса болғаны. Әлемдегі ағаштарды сөз етіп отырғанда, мұндай ерекше табиғат сыйлары Қазақстанда да барын айта кеткеніміз орынды болар. Әрине, жоғарыда айтқанымыздай, көркем әрі қызықты бола қоймас. Бірақ қазақтың табиғатына жақын тал-дарақ ұшырасады. Мысалы, елімізде ең көне Хан-ағаш – алып қарағаш Іле өзенінің «Алтын-Емел» ұлттық табиғи саябақ аумағында, Үлкен Қалқан тауының шығыс жағында өседі. Жасы 700 жылдан асқан. Жергілікті халық ағашты күні бүгінге дейін қасиет тұтады екен.Жуандығына алты адамның құшағы әрең жететiн 700 жастағы ерекше ағаш Жаркент қаласынан 30 шақырымдағы Әулие-ағаш ауылы маңында өседі.
«Жетісулық недзвекция» өсетін әлемдегі жалғыз мекен – Шу-Іле шөлді таулары (Айтау). Бұтаның әдемі гүлдері оған әшекейлі түр береді.
Іле Алатауындағы жалғыз қылқан жапырақты ағаш – Тянь-шань шыршасы. Тянь-шань шыршасының ең үлкенінің жасы – 600 жыл шамасында.
Қылқан жапырақты ағаштардың Қазақстандағы ең көп түрі – Алтайда. Мұнда шырша, май қарағай, қарағай, бал қарағай, сібір самырсыны өседі.
Қазақстанда түрі ең көп тараған ағаш – сәмбі тал. Республикамызда мұның 22 түрі кездеседі. Адам денсаулығына ең пайдалы өсімдіктің бірі – арша. Өсімдіктен бөлетін фитонцидтер адам денсаулығына ем болатын таза ауа шығарады.
Ең төзімді ағаш – тораңғы. Ол шөлде, құмда, сортабанда өсе береді. Ел аузында «шөл даланың падишасы» атанған тораңғы тұқымдас ағаштың алуан түрi Қазақстанда Арал өңiрi мен Қызылорда облысынан басқа Балқаш пен Алакөл аумақтарында, Бетпақдала атырабында, Зайсан маңайында, Мойынқұм сауырында кездеседi.
Интернет көзінен алынған бұл деректер әлемдегі жылы аумақтарда өсетін, жеміс беретін көптеген пайдалы жасыл-желекке жете қоймасы анық. Соған қарамастан, өз табиғатымызға сай ағаштар еліміздің ауасын тазартып, адамдарға жылылық сыйлап келеді.
Үндістан мен Малая аралында өсетін нан ағашының жемісі 3-4 адамды бір жыл асырай алады. Бразилиядағы сүт беретін ағаш бір сауғанда 2-4 литрге дейін сүт береді.
Шұжық ағаш. Еуропалықтар ХІХ ғасырдың басында осындай ағаштарды алғаш көргенде, бұталарда шұжықтар өсіп тұр ма деген ойға қалыпты. Себебі ағашта өсіп тұрған жемістердің түсі мен ұзындығы – 60 см, диаметрі – 20 см. Пішіні шұжыққа өте ұқсас.
Шұжық ағашы – кигелия. Оның жемісінің дәмі ерекше салқын су дайындау үшін қолданады. Сондай-ақ африкалықтар жемістен жылан уын қайтаратын, жараны жазатын дәрі-дәрмек те дайындайды.
Какао, шоколад ағашы Орталық және Оңтүстік Американың ормандарында өседі. Какаодан алынған майды кондитер, иіссу өндірістерінде және медицинада дәрілерге қосуға пайдаланады.
Секвойя – мәңгі жасыл қылқан-жапырақты ағаш тұқымынан. Калифорния тауларында өсетін тал 100 метр биіктікке жетеді және 3000 жылға дейін жасайды.
Иә, өмір сүруі және пайдалылығы жағынан бірінен бірі өтетін тал-дарақты санап тауыса алмайсың. Алайда бізге керегі жасыл-желекті санамалау емес, олардың арасынан табиғатымызға сай келетіндерін неге елімізде өсірмеске деген ой. Бір кездері Алматының бұрынғы әкімі Германиядан біркелкі өсетін әрі жапырақтары ұзақ сақталатын ағаш тұқымын көшелерге егу туралы ұсыныс жасаған еді. Бір қызығы, осы айтылған ағаш түрі біздегі ғылыми-зерттеу институттарында өсіріледі екен. Сондықтан ол ағаштар көшеге көрік беретін болса, неге өсірмеске? Әсіресе, жапырақтарының қалың қар түскенше жасыл күйінде сақталатындығы бәрімізді қызықтырады.
Қазір қарап отырсаңыз, Алматы кәрі ағаштардан құтыла алмай отыр. Мұның жанында Астананың жасыл желегі адам көңілін сергітеді. Әрі Алатау етегіндегі алып шаһардың ағаштары қиқы-жиқы екендігі де жанға батады. Былайша айтқанда, көз ауыртады.Сидаңдаған бұтақтары электр желілері мен жол белгілерін қалқалап, тіпті адам, үй, көлік үстіне құлап жатқандары да бар. Осындайда берік әрі әдемі ағаш тұқымдарын, ал алаңдарға атақты аппорт тұқымын неге отырғызбасқа деген ой келеді. Қалаға келген қонақтар да аппорт дегеннің қандай болатындығын көзбен көрер еді.
Жалпы, Алматы жерге шыбық шаншысаң өсе беретін құнарлы топырақтан тұрады. Сол себепті қаланың бас жоспарын қарағанда тек ғимарат пен тұрғын үйлер ғана емес, қай көшеге қандай ағаштар отырғызу мәселесін де қараған жөн шығар. Шаһарды шаттыққа бөлейтін әсем үй мен әдемі ғимарат қана емес, көрікті тал-дарақтар. Жанға дауа жасыл желек қаланың қаншалықты сұлу екендігін айғақтай алады.
