Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев «Рухани жаңғыру: болашаққа бағдар» мақаласында «реализм мен прагматизм ғана таяу онжылдықтардың ұраны болуға жарайды» деген еді. Демек, ұлттық сананың мінез-құлқын жаңғыртатын прогматизм жаңа дәуірге қадам бастайды. Осы жолда әр адам бойында табылуға тиіс қандай қасиеттер мен мәдениет болуы керек? Жаңа дәуірдің прогматигі қандай болуы керек? Осы сауалдар төңірегінде азды-кемді қалам тербеп көрдік.
Прогматизм бізге қайдан келді?
Жалпы, оқырманға түсінікті болу үшін, «прагматизм» ұғымы­на сәл үңілген артық болмас. Бір сөзбен айтқанда, прагматизм – іс немесе іс-әрекет дегенді білдіреді. Демек әр адам өз ісіне жауап беріп, ой мен ар таразысынан өткізу керек. Бұл термин ең алғаш ХIХ ғасырда, америкалық философ Чарльс Пирстің есімімен бұхараға мәлім болды. Сондықтан -прагматизмді таза АҚШ-тық философия деуге негіз бар.
Прагматизмнің басты қағидалары реализиге бағытталған. Әрі шынайылылық пен турашылдықты нұсқайды. Елбасының прагматизм фило­со­фиясына назар аударып отыр­ған­дығының басты себебі де осында жатса керек. Мақалада, ұлттың рухани жаңғыруының күре тамыры прагматизм ұстаным­дарының ұлт санасына сіңуімен тікелей байланысты екенін, ол үшін қанымызға сіңген, мен­таль­дық болмыстың сипа­тына айналған кейбір дағды­лар­дан арылу қажеттігі туралы ой айтылады.
Соның бірі – аста-төк ысырапшылдық, даң­ғой­лық, астамшылдық. Әу баста, «бұл қасиеттен нарық құтқара­ды, ұлтты үнемшіл болуға, байлық­тың құны мен қадір-қасиетін баға­­лауға үйретеді» деген ой-пікір­­дің де болғаны белгілі. На­рық заманының ширек ғасы­рын артқа тастасақ та, әлі сол ысы­рап­шылдыққа жол берудеміз. Үнемдеуді негеүйрене алмай келеміз? Ысырапшылдық – жеке тұлға, ұжым, әлеуметтік топ, тіпті мем­­ле­кет деңгейінде көрініп отыр­ғаны мәлім. Біздің әлі де болса, еңбекті, бай­­лықты бағалай алмай жүр­гені­міз көңілге қаяу салады. Келген бай­лық адал еңбектен болса, маң­дай терің сіңсе, мүм­кін ой­ланған болар ма едік? Байлық шашуды емес, жинауды, еселеуді, үнемдеуді қалайды. Дүниенің иесі мен киесін ұққан қазақ ұлтарақтай жерін, тамылжыған әсем табиғатын, өшеусіз мол мұрассын ұрпақтан-ұрпаққа мирас еткен. Мұндағы мақсат – келешек кем болмаса екен дегені шығар...
Қазақы прогматизм
Біздегі байлықтардың иесі бол­ған­мен, киесін түсінген жан бар ма? Киесіз байлық кетуге, шашылуға дайын тұрады. Абай сөзімен айтқанда, «иттікпен тапқан малды, адам­шы­лықпен жұмсайтын» уақыт жеткен тәрізді. Рухани жаңғыруда Елбасының прагматизмнің жарқын үлгілерін бабаларымыз­дың өмір салтынан іздеп, оны бүгінгі өскелең ұрпақтың мі­нез-құлықтық негізі, іргетасы ретін­де қалыптастыру, бүгінгі ұлт­тық идеологияның басты ба­­ғыт­тарының бірі екенін айтты. Демек, ұлт мента­ли­тетінде өзіндік орны бар құнды­лық­тардың бірі үнемшілдік, қана­ғат­шылдық. Соңғысы астам­шыл­дық пен ысырапшылыққа жол бер­меудің тегеріштері мен тос­қауыл­дары.
  Дәстүрдің озығы да, тозығы да болғаны сықылды сананың да кертартпа тозығы болады. Сананы өзгертудің бір жолы –шынайы прагматикалық ойлау. Шынайы прагматика асып-таспайды. Қолда барын оңды-солды құр шашып, күн көрмейді. Керсінше, қолында бар қаржысы мен мүмкіндігін пайдалы істерге жұмсайды. Мәселен, жастардың арасында шектен тыс билікқұмарлық, мақтанқұмарлық, кердең мінез, келіссіз істерді байқаймыз. Қарапайым ғана өмірде, бұған мысал мыңдаған оқиғалар бар. Өзін прагматик санайтын тұлға мұндай шектен тыс әуесқойлыққа бармайды. Дәстүрдің де, сананың да тозығы осы емес пе?! 
Абай прогматик пе?
Ұлттық сана мен тәрбие жайында қазақта Абай Құнанбайұлынан артық ешкім жазбағандай. Абайдың «45 қара сөзі» тұнып тұрған прогматикалық ойлар орамы деуге болатындай. Қарасөздің тереңіне үңілсеңіз, «ішсем, жесем, ұйықтасам деп туа­тын бала емес, көрсем, біл­сем, үйренсем деп туатын бала­ны тәрбиелеп, оны білімге, ғылым­ға үйретіп, жеңдіріп, қанағат­шыл­дық пен үнемшілдікке үй­рету»  керектігін талай айтқан. Сонымен қатар, ол мақ­тан­шақтықтың түрлерін көр­сетіп, «десін» дейтіндердің «демесін» дейтіндерден озып кету себебін іздеп, оның түбі надандық екенін, адам баласы адам баласынан ақыл, ғылым, ар, мінез деген нәрселерден озбақ. Одан басқа нәрселерменен оздым ғой, демектің бәрі де ақымақтық, – деп, ой түйген болатын. Бұған қояр тосқауыл қайда? Тосқауыл – білім мен тәрбиеде. Енді бір сөзінде Ұлы Абай: «ғылым­сыз ахирет жоқ, дүние де жоқ. Ғылымсыз оқыған намаз, тұтқан руза, қылған қаж ешбір ғибадат орнына бармайды »,– деген еді. Демек, ғылым мен білім ұлттық тәрбиемен негізделуі керек. Ғылым мен білім дамыту үшін ұлттық сананы жаңғыртып, әлемнің озық инновациясын меңгере отырып, қазақы түп-тамырымыздан ажымарамайымыз маңызды.
Ойшыл Абай: «Өзің үшін еңбек қылсаң, өзі үшін отта­ған хайуанның бірі боласың; адам­шы­лықтың қарызы үшін еңбек қылсаң, Алланың сүйген құлы­ның бірі боласың» демеп пе еді? Қазақы прагматизмнің ерек­шелігі де осында. Елбасының праг­мати­калық философиясы да Абайдың қарапайым қарасөзімен үндесіп тұр.
Шетелдік прогматизм
Неміс халқының аса көрнекті фолософы Макс Вебердің «Протестанттық этика және капитализм рухы» атты еңбегінде ысырапшылдық пен астамшылдыққа жол бермеуді протестанттық этикадан ізде­гені белгілі. Еңбекқорлық, тәр­тіп адалдық, үнемшілдік кәсіп­­керліктің рухани негізі ре­тінде қарастырылып, олар­ды протес­тантизм дінінің өрке­ниет­тік дамуға қосқан үлесі ретін­де қарас­тырды. Адамдар бо­йы­н­дағы еңбекқорлық пен үнем­шіл­­дікті тек протестанттық діни эти­ка қалыптастырды десек ар­тық айтқан болармыз. Осындай ас­там­­шыл пиғылы үшін кезінде Макс Вебердің жоғарыда аталған еңбегін Люк Болтански, Эв. Кьяпелло және Хенрик Гроссман сын­ға алған болатын.
Бұдан еңбекқорлық, үнемшілдік, тәртіп, адалдық, кімге де болса ортақ қасиет. Ұлт мәдениеті неғұр­лым осы жоғарыда аталған құн­ды­лық­тарды адамдар іс-әре­кетінің негізі ретінде қалып­тастыруға ұмтылса, ықпалы мен пәрмені күш­ті болса, саналы түрде бағыт­тал­са, аталған құндылықтар сол­­ғұр­лым адамдар санасы мен мі­нез-құлқында көрінері сөзсіз.
Түйін. Әр адам өзі прогматик болуы шарт. Өз ойы бар адам ғана нақты мақсатына жетеді десек, жақсы ой түзу, шыншылдық мен шынайылылықты қалыптастыру өз қолыңызда. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев «Бұл заман шынайы прогматиктер заманы» деді емес пе? Демек, мінезіңіз мен әдетіңізді көшке қарай түзеуге тура келеді. 
Мақпал Марқабай.