Жұмыссыздық: кәсібилік кем бе, әлде бейғамдық кінәлі ме?
Әне-міне дегенше бітіруші түлектер мектепті аяқтап, ҰБТ-ға дайындыққа кірісіп кетті. «Қай пәнді таңдасам, қандай мамандыққа оқуға түсе аламын?». Көбі сол баяғы жаттанды биология, физика, химия, ағылшын тілі пәндерін таңдап жатады. Соның салдарынан белгілі бір мамандықтарға грант немесе тағы біріне талапкер жетіспей жатады. Түрлі мамандық бойынша жоғары және арнайы оқу орнын түгесіп келген түлектердің дені осындай пиғылда. Оқуын ойдағыдай аяқтап, қолына қос-қос диплом алғанымен көбі неге жұмыс таппай сенделіп жүр? Тіпті, ел асып, өзге мемлекетті паналап, жан бағып жүргендердің не білгені бар? Ендеше, мамандық таңдау сатысында тұрғандар үшін ең қажет деген мамандықтарға талдау жасағанды жөн көрдік.
Бүгінгі таңда жастар арасындағы жұмыссыздық – еліміздегі күрмеуі шешілмей келе жатқан мәселелердің бірі. Бүгінде оқуын бітірген түлектердің дені жұмыс таппай жүр. Бұған себеп не? Осы тұста өз ауданымыздағы жағдайға тоқталайық? Өткен жылы аудандық жұмыспен қамту орталығына 1393 жас хабарласып, олардың 84 пайызы, яғни 1176-і әлеуметтік қорғау шараларымен қамтылған. Оның ішінде 297 жастар практикасына жолданса, әлеуметтік жұмыс орындарына – 52, шағын несие алғандар – 31, «Бастау бизнес» жобасы бойынша оқуға қатысқандар – 262, қоғамдық жұмысқа жолданғандар – 301 және грант алғандар – 285 жасты құрапты. Әлбетте, бұл тіркеліп, ресми статус алғаны ғана. Ал тіркелмей жүргендері қанша? Аудандық халықты жұмыспен қамту орталығының директоры Жаңабек Тұрлыбеков ауданда жұмыссыздық деңгейі жылдан жылға азайып келе жатқанын алға тартады.
– Ағымдағы жылы ауданымыздан «Бастау-Бизнес» жобасына барлығы 500 адам қамтылды, оның ішінде 562 адам оқуға жолданса, 29 жасқа дейінге жастардың саны – 262-сі, яғни 52 пайыз құраған. Несиелендіру бойынша «Ауыл шаруашылығын қаржылай қолдау қоры» акционерлік қоғамы арқылы ауданға барлығы 29 адамға несие беру жоспарланса, осыдан 93 адамға несие берілген. Оның 29 жасқа дейінгілер саны 31 жасты құрап, кәсіпкерлігін дамытуда. Аталмыш бағдарламаның екінші бағыты бойынша «Жаңа бизнес идеяларды жүзеге асыру үшін берілетін мемлекеттік грант 673 адамға берілсе, оның ішінде 29 жасқа дейінгі жастардың саны – 285 адам. Әлеуметтік жұмыс орындарын ұйымдастыру бойынша 49 жұмыс берушіге 132 адам жолданса, оның ішінде 52 жас әлеуметтік жұмыс орнына жолданған. 297 жас түлек жастар практикасымен жұмыс орындарына жолданды. Ақылы қоғамдық жұмыс орындарына – 823 адам жолданды. Оның ішінде 29 жасқа дейінгі жастар саны – 301 құраса, мерзімін аяқтап тұрақты жұмысқа орналасқаны – 124. Сондай-ақ, бағдарламаға енгізілген өзгерістерге сәйкес биылғы жылы алғашқы жұмыс орындарын ұйымдастыру бойынша 8 адам жоспарланған болса, осыдан 29 жасқа дейінгі 16 адам жолданып, жоспар 200,0 пайызға орындалып отыр. Ал, ұрпақтар келісімшартын ұйымдастыру бойынша 5 адам жолданып, 100 пайызға орындалса, оның 2 адамы 29 жасқа дейінгі жастарды құрайды. 2022 жылға хабарласқандардың ішінен жастар саны – 214. Осы жылы 254 адамды жоспарланып, тұрақты жұмысқа жолданғандар ішінде жастар саны – 30 болса, қоғамдық жұмыс орындарына – 30 жас жіберілді, – дейді орталық басшысы.
Осы тұста айта кетейік, орталық басшысының сөзінше, бос орын жұмыс жәрмеңкесінде аспазшы, дәнекерлеуші, құрылысшы, көлік жүргізуші және т.б мамандық бойынша сұраныс көп. Алайда, ол жұмыстарға барып орналасуға жастар құлықсыз. Ашығын айтқанда, жастар қарапайым жұмысқа баруға құлықсыз, ал портфель ұстап шіреніп жүру үшін маңдай тер төккен жолдан өту керек екені ойлантпайтын тәрізді.
Жастар арасындағы жұмыссыздықтың артуына себеп те аз емес. Солардың қатарында ең әуелі жоғары оқу орындарының нарық талабына сай маман даярлай алмауы, мамандарды әзірлеу үшін онда қажетті инфрақұрылымның сапасыздығы жұмыс берушілердің жас мамандарды жылы қабылдамайтындығы ауызға алынады. «Диплом бар, жұмыс жоқ». Қазір жұмыссыз жүрген жастардан тек осындай жауап алуға болады. Осы мәселе төңірегінде ҚР білім және ғылым министрі Асхат Аймағамбетов 2025 жылға қарай жастардың 100%-ы сұранысқа ие мамандықтар бойынша тегін техникалық және кәсіптік біліммен қамтамасыз етілетінін хабарлаған болатын.
– Гранттарды министрлік өз бетінше бөлмейді. Оны үлестіретін арнайы әдістеме бар. Жұмыс берушілер, «Атамекен» палатасы және еңбекпен қамту министрлігімен грант бөлу бағыты бойынша жұмыс істейміз. Олар бізге жетіспейтін мамандар бойынша мәлімет береді, кейін нарыққа қажет және керісінше саны тым көп мамандар тізімі жасалады. Мұның алдындағы оқу жылында 3,5 мыңға жуық грант игерілмеді. Олар «Серпін» бағдарламасы бойынша бөлінген гранттар болатын. Ал жалпы конкурсқа берілген гранттар толықтай игерілді деп айтуға болады. Қазірдің өзінде бізде келесі оқу жылы бойынша бұйрық бар. Сол бұйрықта гранттың нақты қай білім беру бағытына бөлінетіні туралы ақпарат көрсетілген. Ең көп бөлінетін бағыттар – педагогика, IT және техникалық білім салалары. IT бағыты бойынша грантты екі есе арттырып, санын 9 мыңнан асырдық. Гранттардың көбісін осы үш бағытқа бөліп отырмыз. Өткен жылдары да осы үш салаға көп бөлінді, келесі жылдары да осы қалыптасқан тренд жалғасады, – дейді Аймағамбетов.
Яғни, министрдің сөзіне құлақ ассақ 2025 жылға қарай жастар сұранысқа ие мамандықтар бойынша тегін техникалық және кәсіптік біліммен қамтамасыз етіледі.
Дегенмен, кейінгі кезде мемлекеттік гранттарды жұмыссыз жастар емес, кәсібі бар, қолы ұзындардың иеленіп жүргені жиі айтылып та, талай ортада талқыланып та жүр. Расында, оқуын енді ғана аяқтап, жұмысқа орналаса алмай жүрген жастарға осы бағдарлама қаншалықты септігін тигізіп жатыр? Тарқатып көрейікші. Қолынан іс келетін, еңбек етемін дейтін жастар мемлекеттік грантты қаншалықты тиімді пайдаланып жатыр? Бұл ретте кәсіпкерлікке жауапты құзырлы органдар қадағалауды күшейту керек. Жыл сайын беріліп жатқан грантты қалай және қандай мақсатта алуға болады. Бұл жайында аудандық жұмыспен қамту орталығының маманы Руслан Мұсатаевтан білдік.
– 2021 жылы 673 азамат 583400 теңге болып бекітілген бір реттік соманы игілігіне икемдеді. Жалпы өткен жылы мемлекеттік грант беруге жыл басында 600 адам жоспарланып, республикалық бюджеттен 350 млн теңге қаржы бөлінді. Қажеттілікке байланысты қараша айында тағы да 73 адамға 42,588 млн теңге қосымша қаражат бөлінді. Нәтижесінде 673 адамға грант тағайындалып, жоспар 112 пайызға орындалды. 2022 жылғы жақсы жаңалық, президенттің тапсырмасына сәйкес қайтарымсыз қаржы көлемі 1 200 000 мың теңгеге ұлғайды. Яғни, жастарға үлкен мүмкіндіктер көзі ашылды. Енді қандай да бір кәсіптің көзін бастаймын десе осы қаражат әжептеуір қолғабыс деп есептеймін, – дейді сала маманы.
Сонымен қатар, кәсіпкерлікті дамытуға қатысты елімізде түрлі-түрлі бағдарламалар қабылданып жатқанын білеміз. Осы орайда, «Атамекен» ұлттық кәсіпкерлер палатасының Жаңақорған аудандық филиалының директоры Асылжан Жолдасбековпен тілдескен едік.
– Шыны керек, ел арасында түрлі көзқарас бар. Шын мұқтаж адам тиісті қаражатты ала алмай, жағдайы орнықтылар мүмкіндікті пайдаланып жатыр деген пікірлер бар. Сол себепті де, бұл жобаның ережесі өзгеріп «Ұлттық жоба» деген атаумен дайындалу үстінде. Бұрын 200 АЕК болса, биыл 400 АЕК болып өзгертіліп, яғни 1 225 200 теңге болып өзгерді. Бұл аз ақша емес, кәсіпті дөңгелетіп кетуге әбден болады. Осыған орай, талаптары да қатаңдатылып жатыр. Басым бағытты 29 жасқа дейінгі жастарға және атаулы әлеуметтік көмек алатын адамдарға ғана берілу керек. Сондай-ақ, грант алған адамды маниторингтік топ бір жылға дейін қадағаласа, енді үш жылға дейін тексеріп отырады. Осындай өзгерістерден кейін, кім көрінген бұл қаражатты ала бермейді. Яғни, шын мұқтаж адамдар ғана алады деп үміт артып отырмыз, – дейді палата басшысы.
Сонымен қатар, «Дипломмен ауылға» бағдарламасының іске асырылуы бойынша жүргізілген мониторинг жайлы аудандық ауылшаруашылығы бөлімінің басшысы Талғат Зейдалиевке жолықтық.
– 2021 жылы 82 маманға 356,495,5 мың теңге көлемінде тұрғын үйге несие берілді. Оның ішінде білім беру саласы бойынша 45 маманға, денсаулық сақтау саласында 25 маманға, мәдениет саласында 2 маманға, спорт саласында 9 маманға, агроөнеркәсіп кешені саласында 1 маманға тұрғын үй сатып алу үшін несие берілді. Ал, 2022 жылы 73 маманға 21,2 мың теңге көлемінде төлеу жоспарланды. Бұл бағыт бойынша жүйелі жұмыс жүргіліп жатыр, – дейді сала басшысы.
Түйіндей айтқанда, жұмыссыз жүру кім-кімге болмасын оңайға тимейтіні айқын. Ресми орындар жұмыссыз жастар қатарының артқандығын жоққа шығара алмайды. Бірақ мәселені толыққанды шешу әзірге мүмкін болмай тұр. Қаншама мемлекеттік бағдарлама жүзеге асырылса да, нәтиже көңіл көншітер емес. Жай ғана бағдарламамен бұл мәселенің шешімі табылмайтыны түсінікті. Сондықтан, нақты іске көшу қажет. Біріншіден, кез келген жұмыс орындарында оқу бітірген жас мамандардың тәжірибесін шыңдауға мүмкіндік беріліп, кедергілермен күрес жүргізілуі тиіс. Екіншіден, еңбек өтілін жинақтау үшін жастарға өңірлердегі жұмыс орындарында қызмет етуге жол ашу қажет. Үшіншіден, оқу орындарын мемлекеттік білім гранты негізінде тәмамдаған мамандардың жұмысқа орналасуын оқу орындарына міндеттеу керек.
Әсел РЗАЕВА