Шәкәрімнің ақиқаты
Адам өмірінің мәні, оның ішкі жан дүниесінің тазалығы, ар мен әділдікке адалдығы – ғасырлар бойы ойшылдар мен философтардың зерттеу нысаны болған тақырып. Осы тақырыпқа қазақ философиясында терең мән берген ойшылдардың бірі – Шәкәрім Құдайбердіұлы. Ол тек ақын немесе ойшыл ғана емес, адам болмысының мәнін терең түсінген философ, ағартушы, кемеңгер тұлға. Шәкәрімнің ой-пікірлері адамның рухани дамуын, білім мен сенімді үйлестіруін, өмірді мәнді ету жолын зерттейтін жүйелі философиялық ілімге негізделген. Оның дүниетанымы – адам болмысының мәнін сыртқы байлықта емес, рухани кемелдік пен ар тазалығынан іздеуге үндейтін терең ой.
Шәкәрім Құдайбердіұлының философиялық көзқарасы адамды алдымен өз ішкі әлемін түсінуге шақырады. Оның пайымдауынша, адамның өміріндегі ең басты құндылық – ар мен әділдік, жүрек тазалығы және ақыл-парасат үйлесімі. «Адамдық борышың – халқыңа еңбек қыл, ақ жолдан айнымай, ар сақта, ойың – сын!» деген сөздерінде ол адамның қоғам алдындағы жауапкершілігін, өз ішкі тазалығын сақтау қажеттілігін айқын көрсетеді. Бұл ой – адам болмысының негізгі өлшемі, адамның рухани кемелденуінің бастауы. Шәкәрім үшін адамдық арсыздық тек жеке қателік емес, бүкіл қоғамның моральдық негізін әлсірететін зиянды құбылыс.
Оның ойынша, адам өмірінің мәні – сыртқы байлықта емес, ішкі жан дүниесінің тазалығында, ар мен ұждан тазалығында жатыр. Адамның ішкі кемелдігі – адал ниет, ақыл мен жүректің үйлесімі, ізгілікке бейімділігі. Осы ойларды негізге ала отырып, Шәкәрім әр адамның өмірде өзіндік миссиясы бар деп сендірді. Ол үшін адам өмірінде ең басты нәрсе – өз рухын дамыту, ар мен әділдікті сақтау, қоғамға пайдалы болу.
Шәкәрімнің танымдық ойлары ғылым мен сенімді қатар қарастыруға бағытталған. Ол дүниені танудың екі жолы бар деп есептейді: ақыл арқылы тану және сенім арқылы ұғыну. Ақыл адамға қоршаған ортаны түсінуге, өмірлік шешімдер қабылдауға мүмкіндік берсе, сенім адамның рухын, жүрегін тазартып, ішкі тыныштыққа жеткізеді. Ғылым мен дінді қарсы қоймай, керісінше толықтыратын құндылықтар деп санаған Шәкәрім, адам баласының ақыл мен сенімді үйлестіре білуі – рухани кемелденудің негізгі шарты екенін жеткізген. «Мұтылған діннің негізі – ар, арсыз бол десе, ол – жалған бар» деген ойында ол діннің адам өміріндегі миссиясын – ар мен ұждан тазалығын сақтау деп түсіндіреді.
Адамның қоғамдағы орны да Шәкәрім үшін басты назарда. Ол адамды тек жеке тұлға ретінде емес, қоғамның ажырамас бөлігі ретінде қарастырған. Әр адамның әрекеті қоғамға әсер етеді, сондықтан әр адам өз борышын түсініп, әділ, еңбекқор болуға тиіс. «Еңбек қылмай ер оңбас, бірлік қылмай ел оңбас» деген сөзінде Шәкәрім қоғамның дамуы әр адамның адалдығы мен еңбегіне байланысты екенін айқын көрсетеді. Еркіндік тек сыртқы заңдармен емес, адамның ішкі тазалығы мен ар-ұжданы арқылы өлшенеді. Шәкәрім үшін еркіндік – рух еркіндігі, адамның ішкі тазалығы мен ар-ұжданы арқылы ғана толық көрініс табады.
Шәкәрімнің философиясында адам баласының екі жағы бар: тән және жан. Тән – өткінші, уақытша құбылыс болса, жан – мәңгілік. Өмірдің мәні – жанды тазартып, ар мен әділдікке адал болу, махаббат пен сүйіспеншілікті шын жүректен сезіну. «Махаббатпен жаратқан адамзатты, сен де сүй ол Алланы жаннан тәтті» деген сөзінде ол махаббатты тек сезім емес, адам мен адам, адам мен Алла, адам мен әлем арасындағы рухани байланыс ретінде қарастырады. Махаббат – адамдық қасиеттерді, рухани кемелділікті дамытуға арналған басты құрал.
Шәкәрімнің ойлары қазіргі заман үшін де өзектілігін жоғалтқан жоқ. Қазіргі қоғамдағы рухани дағдарыс, материалдық құндылықтардың үстемдігі, адамгершілік қағидаларының әлсіреуі – Шәкәрім сынға алған мәселелердің бүгінгі көрінісі. Оның философиясы адамға өзін қайта тануға, ішкі дүниесін реттеуге, ұжданы мен ақылын үйлестіруге мүмкіндік береді. «Таза ақыл мен таза жүрек табылса, сол адам ең бақытты адам болмақ» деген ойы оның адамгершілік, әділдік туралы негізгі ұстанымын айқын көрсетеді.
Оның философиялық мұрасы адамға тек ой салу ғана емес, өмірді түбегейлі өзгертуге, рухани кемелденуге жетелейтін бағыт-бағдар береді. Шәкәрім адамның өмірлік мақсаты – рухани тазалық, ар мен әділдікке адалдық, білім мен сенім үйлесімі арқылы толық адам болу екенін түсіндірді. Оның ойлары – адам өміріне мән беретін, адамдық қасиеттерді нығайтатын, әрбір адамның жүрегіне үміт пен шабыт беретін философиялық мұра.
Шәкәрім Құдайбердіұлының шығармашылығы мен ойларының құндылығы тек философиялық пайыммен шектелмейді. Ол адамға өмірлік бағдар береді, әр адамның ішкі әлемін түсінуге көмектеседі, ар мен әділдіктің, адамгершілік пен махаббаттың мәнін ашады. Ақын мен ойшылдың сөздері мен пайымдары арқылы оқырман өз жүрегін тазартып, өмірін мәнді етуге үйренеді. Шәкәрімнің ойларының тереңдігі – оның философиялық мәтіндерінде ғана емес, өлеңдерінде, қара сөздерінде де көрініс табады.
Оның шығармалары адам өмірінің мәнін іздейтін әрбір жанға рухани күш береді. Шәкәрім үшін нағыз адам – ар мен әділдікті сақтаған, білім мен сенімнің үйлесімін ұстанған, махаббатқа, жақсылыққа адал тұлға. Бұл ой бүгінгі заман үшін де өте өзекті, себебі адамзатқа рухани бағдар, адамгершілік үлгі, өмірлік кемелдік қажеттілігі бұрынғыдан да күшейген.
Шәкәрім Құдайбердіұлының ойлары мен өмірлік көзқарастары – адамның ішкі әлемін терең түсіну, ар мен әділдікті сақтау, білім мен сенімді үйлестіру арқылы ғана толық адам болуға болатынын көрсететін мәңгілік бағдар. Оның ойлары ғасырлар өтсе де өз құндылығын жоғалтпай, әр адамға өзін тану, ішкі тазалығын сақтау және өмірін мәнді ету жолында шабыт беретін рухани қазына болып қала береді. Шәкәрімнің танымдық ойлары – адамдық, ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтардың алтын діңгегі, оның сөздері мен пайымдары әр адамға өмірлік бағыт береді, рухани күш сыйлайды және санаға терең ой салуға мүмкіндік береді.
Шәкәрімнің философиялық мұрасы, өлеңдері, қара сөздері – әр адамға рухани дамудың, ар мен әділдіктің, білім мен сенімнің үйлесімділігін көрсететін мәңгілік нұсқаулық. Ол адамға өзінің ішкі әлемін терең сезінуге, өз борышын түсінуге, қоғамға пайдалы болуға және адамдық қасиеттерді дамытуға шақырады. Адамның өмірлік жолы Шәкәрім ойлағандай, тек ішкі тазалық, ар мен әділдік, махаббат пен білім арқылы ғана мәнді болмақ.
Шәкәрім Құдайбердіұлының ойлары – рухани кемелденудің, адамгершілік пен әділдіктің, махаббат пен ізгіліктің мәңгілік мұрасы. Оның сөздері әрбір оқырманға ой салып қана қоймай, өмірлік бағдар, рухани күш, адамдық құндылықтарға сүйену жолын көрсетеді. Шәкәрімнің философиялық мұрасы бүгінгі заманда да өзекті, себебі әр адам өзінің ішкі әлемін тануға, рухани кемелдікке жетуге, ар мен әділдікті сақтауға, махаббат пен білімге негізделген өмір сүруге ұмтылуы тиіс.
Жәмила ЕРМАХАН
