Көктемгі дала жұмыстары басталды. Аудан диқандары жер жыртып, егін егудің қамында. Кейінгі жылдары егіс алқаптарын әртараптандыру мәселесі күн тәртібінен түспей келеді. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Кемелұлының егіс түрлерін көбейтіп, егінді әртараптандыру жұмыстарын күшейтуге қатысты берген тапсырмаларына орай биыл аймағымызда күріш дақылы біршама азайтылып, орнына өзге дақылдарды ұлғайтуға дем беріліп отыр. Жаңақорған ауданы – аграрлы аймақ. Дегенмен суды аз қажет ететін дақылдарға бетбұрыс жасау талабына көшу міндеті тұр. Дақылдың дәстүрлі түрлерінен суды аз қажет ететін дақыл түрлеріне ауыстыру бағытындағы жұмыстарды саралап көрейік.
Соңғы 2-3 жылдың көлемінде Сырдария өзеніндегі су деңгейі төмендеп келе жатқаны белгілі. Облыстағы басқа аудандарға қарағанда аграрлық деңгейі басым Жаңақорған ауданы су тапшылығын айқынырақ сезінуде. Бұл жағдай диқандарға ауыр тиюде, сондықтан шаруашылық құрылымдары суды аз қажет ететін әртараптандыру бағытындағы дақылдарға басымдық беруге бейімделіп келеді.
Ауданда егінді әртараптандыру мәселесі жөнінде аудандық ауылшаруашылығы бөлімінің басшысы Талғат Зейдалиев:
– Биыл аудан бойынша 36 026 гектар жерге ауыл шаруашылығы дақылдары егіледі. Өткен жылы 35 715 гектар жерге егілген болатын. Ауыл шаруашылығымен айналысатын 781 шаруашылық құрылымның 460-і егін егуге бейімделген, оның ішінде 234 шаруашылық күріш өсіруге маманданған. Ауданда соңғы үш жылда ауылшаруашылығы дақылдарын әртараптандыруға басымдық беріліп келеді. Өткен жылмен салыстырғанда әртараптандыру бағытында күздік бидай – 2700 гектарға, көкөніс, бақша, картоп – 646 гектарға, жүгері – 1100 гектарға, жаңа жоңышқа – 4500, ескі жоңышқа – 16296 гектарға артады, – деді. Жыл өткен сайын күріш шаруашылығы пайдасынан шығыны басым салаға айналып келе жатқанын уақыт өзі дәлелдеп отыр. Су жетіспеушілігі де диқандар көңіліне сенімнен гөрі селкеу түсіріп отырғаны ақиқат. Осыдан да ел арасында «күріштен бас тарту керек» деген пікірлер естіліп қалады. Бірақ күріш егуді атакәсіпке айналдырған диқандар үшін оңай болмай отыр. Мәселен, бірнеше жылдан бері күріш өсіріп келе жатқан Бақытжан Ержанұлы былай дейді:
– Бірнеше жылдан бері су тапшылығы айқын сезіліп отыр. Жылдан жылға күріштің көлемі азайып келеді. Бірақ шаруалардың жайы не болмақ? Біз осы күріш егуді әбден кәсіпке айналдырғанбыз. Соған сай техника алып, оны жыл сайын жаңартып, ретке келтіріп отырмыз. Ал басқа дақылды егуге біздің тәжірибеміз жетпейді. Өйткені бұрын-соңды егіп көрмегенбіз. Ала жаздай еткен еңбегіміз еш кетсе не болады? Оның шығынын кім өтейді? – дейді диқан.
Шынында, шаруа қожалық басшылары нарықты терең зерттеп, шығыны аз, пайдасы көп дақыл түрлеріне басымдық беретін кез келді. Бір ғана мысал, нарықта көкөніс, жеміс-жидек, бұршақ тұқымдас дақылдарға сұраныс жоғары бағаланады. Ал біздің ауданда шаруалар көкөніс өсіруге басымдық бермейді. Айталық, көршілес өзбек халқы көкөністен көл-көсір пайда тауып отыр. Қазіргі таңда Өзбекстан жыл сайын шамамен 20 миллион тонна көкөніс өнімін өткізеді.
Міне, нағыз табыстың көзі осы. Біздің елімізде де оңтайлы өзгерістер орын алып, егінді әртараптандыру қолға алынуда. Әйтсе де, соңғы уақыттары су деңгейі төмендеп келе жатқаны белгілі. Бұл жөнінде ауылшаруашылығы бөлімінің бас аграномы Дәурен Әбибуллаев былай дейді.
– 2024 жылы шамамен 80 гектар егістік алқаптарындағы мал азықтық дақылдар және бақша көкөніс дақылдары үшін 20 гектар жерге тамшылатып суару технологияларын қолдану жоспарлануда. Қыраш ауылдық округінде «Qaratau Fruits» шаруақожалығы 2023 жылы тамшылатып суару әдісімен 30 гектарды құрайтын қарқынды алма бағын (интенсивный сад) орналастырса, 2024 жылы тағы да қосымша 50 гектарға алма көшеттері егіліп, су жүйелерімен (тамшылатып суару әдісімен) қамтамасыз етілді. Облыс әкімінің тапсырмасына сәйкес, 2023 жылы 295 гектар жер жаңадан ашылып отбасылық егістіктерге берілсе, 2024 жылы бұл көлем 400 гектарға артқалы отыр. Нәтижесінде ауылдық округтер бөлінісінде 805 адам дайындалған егістік жерлермен қамтамасыз етілетін болады. Әртараптандыру егістіктерін суаруға қажетті дизельді және электрлі су насостары жеткілікті деңгейде, – деді ол.
Мамандардың пікірінше, ауыспалы егістің жемісі бір жылда көрінбеуі мүмкін, бірақ бұл тәсілдің әсері өте көп деседі. Бастысы, дәстүрлі бірізділіктен құтылуға жұмыс жасап, жақсы нәтиже беруге көшкен жөн. Бұл ойымызды қандөздік диқандар да құп көріп, бақша дақылдарының табысы тары өсіруден артық болмаса, кем емес екенін түсінді.
– Біз әуелі тары егуден бастағанбыз. Бұл өте пайдалы өсімдік, өнімі көп. Дегенмен егінді әртараптандыруды өте дұрыс бағыт деп есептеймін. Бұл мемлекеттің де, шаруалардың да мүддесі. Осы тұрғыда мемлекеттің көмегі жоғары бағаланады. Бұндай жаңалықты баяғыдан-ақ енгізу керек еді. Біз биыл жоңышқа егуді қолға алып жатырмыз. Онымыз дұрыс болды деп ойлаймын, – дейді диқан Нұрберген Исабеков.
Көкөніс-бақша өнімдерін өсіруде өңірдің бәсекелік қабілеті өте төмен. Сырттан тасимыз. Осы ретте егісті әртараптандыру, көркейту-көгалдандырудың маңызы зор. Жергілікті жеміс-жидек, жүзім, декоративті ағаштардың элиталық көшеттерін өндіріп-өсірумен айналысуға басымдық берілуі керек-ақ. Елімізде алма және өзге де жеміс түрлері Алматы, Жамбыл, Түркістан облыстарында өседі. Жері шұрайлы Жаңақорған ауданының мүмкіндігін неге пайдалана алмаймыз? Кезінде бізде алма мен жүзім өсірген арнайы шаруашылықтар болды. Жаңақорғанның «Юбилейный» ауылында жайқала өскен жеміс алқабына көңіл сүйсінетін. Қазір бәрі құрдымға кеткен. Бүгінде өңірімізде жеміс-жидек өсіріп өзгелерге үлгі болып жүрген «7 KZ Сыр табиғаты» ЖШС басшысы Амантай Сарбасов былай дейді: – Рас, кейінгі жылдарда өңірде жеміс-жидек өсіруге көңіл бөліне бастады. Бұл – қуантарлық жағдай. Әрбір істің ауыртпалығы болатыны белгілі ғой. Көпшілік арасында жеміс-жидек біздің жерімізге өсе бермейді деген қасаң пікір қалыптасқан. Барлық өнімді сырттан тасымалдауға мәжбүрміз. Ал өзімізде қаншама жер кәдеге аспай жатыр. Мен мына талдарды суару мақсатында арнайы скважина қаздырдым. Бірақ Жаңақорған кентіндегі «МАИ» бекетінде орналасқан алма баққа су жеткізе алмай өткен жылы қиын болды. Қанша мәрте тиісті орындарға мән-жайды айттым, жауапты мамандарға дәлелдеп түсіндірдім. Оң шешімін таппады. Еңбектің бәрі далаға кетті. Таудан аққан суды пайдалану керек еді. Еш болмаса шұңқырлар мен карьерлерді суға толтырып алғанда біраз халыққа тиімді болар еді. Мына «МАИ» бекетіндегі құдықтағы судың деңгейі төмендемей, жер асты суының деңгейін ұстап тұрар еді. Таудан өзінен-өзі ағып жатқан суды бөгеп тастаған. Өйткені карьер қаздырып жатыр, тас алып жатыр. Оның барлығы жердің құрғауына алып келеді, жерді кептіріп жібереді. Жеріміз жылдан-жылға тозып бара жатыр. Оған ешкім мән беріп жатқан жоқ. Егінді әртараптандыруға маңыз беру керек. Біздің ауданда бір ғана ауылға күріш егіп, қалған өңірлерге жеміс ағаштарын ексе, соған басымдық берсе, нәтижесін көретін еді. Өзім мына жылыжайдың қасынан алма бағын жасауды қолға алып жатырмын. Американың тәжірибесін қолға алып, көшеттің арасын 1 метрден ектім. Көшет егуде шетелдің технологиясын қолданып отырмын. Яғни, көшет биік емес, орташа, аласа болғаны дұрыс. Сонда өнімді жақсы береді. Мысалы еуропада осы көшеттерді егеді. Гектарына 120 тонна өнім алады. Мына көршілес өзбек халқы сол тәсілді қолданып, гектарына 40-50 тонна өнім алып отыр. Егер бізде де осы тәсіл қолданылса күріш егуге аса тәуелділік болмас еді. Артылған судың барлығы Аралға барар еді. Қайта-қайта жерді жыртып, егін егіп, жерді жаралай бергеннен гөрі бақша өнімдеріне басымдық берсе суға да тиімді болар еді, – дейді бағбан. Әрине, бастаманы тиісті мақсатқа жеткізу және ол жолда табанды еңбек ету нәтиже әкеледі. Десе де, әртараптандыру мәселесінде жақсы ұстанымға қол жеткізу үшін әлі көп шаруа керек. Ғылым мен өндірістің үйлесімі нарықтық талаптарға сай іс-әрекет, ең бастысы, халықтың еңбекке деген құлшынысы әрі оны мемлекеттік қолдау, қысқасы, осының бәрі біздің бүгінгі қарекетіміздің бет-бейнесін ашып беріп отыр. Арғысы түсінікті болар. Ал «Orda» Агротехнология» ЖШС директоры Керімхан Егізбаевтың ойы төмендегідей.
– Бұл үлкен мәселе. Бұл мәселе бүгін ғана көтеріліп отырған жоқ. Біз осыдан 20-25 жыл бұрын бастаған едік. Негізі әртараптандыру дегенді алып тастау керек. Бізде суармалы егістіктің 99,9 пайызы күріштік ауыспалы егістікте орналасқан. Күрішті егуді ғылым түрде меңгеруіміз керек. Яғни, ротация деген сөз бар. Дақылдарды кезектестіріп отыру керек. Бұл тәртіптілік барлық ауданда сақталуы тиіс. Тереңөзек, Қазалы, Жалағаш аудандарында егістіктің 70-80 пайызы күріш болып отыр. Жаңақорған ауданы 16 пайыз ғана егіп отыр. Біздің ауданда күріш егістігі қысқартылып, облыстың 66-67 пайыз жоңышқасын егіп отырмыз. Дей тұрғанымен, жергілікті жердің табиғи ахуалын, топырақтың құнары мен құрамын жер иесі жақсы білуі керек. Мемлекет басшысының «Егін шаруашылығында маңызды реформа жасайтын кез келді. Егіс түрлерін көбейтуіміз керек. Сондай-ақ көбірек пайда әкелетін дақылдар еккен жөн. Суды көп қажет ететін егіс алқабын біртіндеп азайтып, бір ғана дақылды егу түрін шектеу қажет. Диқандарды жергілікті тұқыммен қамтамасыз ету маңызды.
Сонымен қатар жаңа сұрыптар шығарып, оны өсіру мәселесін шешкен жөн» деген талабы өзекті. Бәріміздің есімізде болатын бір нәрсе, табиғат – құдірет, оның бермесін тартып аламын деу қателік. Кешеге дейін кеңестік жүйеде Мичуриннің «Біз табиғаттан рақым күтіп отыра алмаймыз, оны одан алу біздің міндетіміз» деген ұранының түбі шикілікке ұрындырып, жер-ананы гүлдентіп емес, тоздырып жіберуге шақ қалғанын мойындауға тиіспіз. Соңғы кезде қабылданып жатқан реформалар осы олқылықтың орнын толтырады деп сенеміз. Жергілікті жер жағдайында күріш өнімінен үзілді-кесілді бас тарту тиімсіз, өйткені ауыл шаруашылық жерлерін тұзданып кетуден сақтауда күріш егілуі керек, бірақ есепсіз, әркім өз білгенімен емес, ешкімге зиян тимейтіндей, агротехникалық ережелерді сақтай отырып көлемін шектеуге тура келеді. Ал су тапшылығы жыл өткен сайын күрделеніп келеді. Қазір күріштің көлемін азайта отырып, өнімділікті арттырудың жолын табу маңызды. Ол үшін күрішті суару нормасын анықтап отыратын құрылғыларды пайдалану керек. Мұндай автоматтандырылған құрылғылар тәулік бойы күріш арналарындағы су деңгейін реттеп және жіберілген немесе қайта шығарылған суды есептеп отырады.
Сондай-ақ күріштен мол өнім алуда заманауи технологияны қолдануды кешіктіре беруге болмайды. Ең қарапайымы, шаруашылықтар үшін жерді лазерлік тегістейтін «Маро» техникасы мен тыңайтқыштар себетін дрондарға қол жеткізуге жұмыс жасау маңызды, – дейді ол.
Иа, күріштің керектігіне дау жоқ, тек оның көлемін азайтып, есесіне ғылыми негізде егу арқылы түсімін көбейту қажет. Біздің елде ғана емес, әлем су тапшылығын сезініп отырған уақытта суды үнемдеу маңызды. Ауыз судан бөлек, тіпті аяқсудың өзі ғаламдық проблемаға айналуда. Тығырықтан шығатын жол – суды аз қажет ететін дақылдарға басымдық беру, инновациялық технология мен ғылыми жетістіктерді қолдану. Соңғы уақыттары өңірімізде шаруашылықтардың көпшілігі суды аз қажет ететін технологияларға басымдық беруде. Диқандар тек дәнді дақылды ғана емес, тіпті көкөніс пен жеміс-жидекті де заманауи бағытта өсіруде.
Соның бірі – жаңақорғандық «Пазылбек Қажы» шаруа қожалығы. Аталған бірлестік 2017 жылдан бері ауылшаруашылығы саласындағы әртараптандыруға көшкен. Соңғы жылдары жоғары нәтижеге жетуді көздеген шаруашылық Ы.Жақаев атындағы Қазақ күріш шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының ғалымдарымен бірлесе жұмыс атқаруда. Суды үнемдеуді көздеген шаруашылық өткен жылы 80 гектар жерге ылғал сақтағыш жаңа технологиямен бидай егіп, жоғары өнім алды. Ал, биыл қожалық мақсарының «Иирказ» тұқымын 600 гектар жерге орналастырған. Оған қоса, 5 гектар жерге 1200 түп алма екті. Бақта голден делишес, семерянко, старкримсон секілді сұранысқа ие сорттар бар.
Сондай-ақ заманауи технологиямен жүзеге асқан бақта 500 түп өрік пен 1000 түп қараөрік өсіп тұр.
– Акватерра гелі өңірімізге енді енген технология. Бұның 1 фракциясы өз көлемінен 400 есе үлкейтуге қауқарлы. Бұл өз кезегінде біздің климат үшін өте қолайлы. Себебі егістікке қажетті суды осы технологияны қолдану арқылы жаңбырмен де беруге болады. Заманауи технологияны қолдану арқылы егінді құрғақшылықтан қорғауға мүмкіндік туып отыр. Ал 5 гектар жеміс-жидектен жылына 15-20 тоннадай өнім алудамыз. Жергілікті өнімге облыс пен ауданнан да сұраныс жоғары. Алдағы уақытта әртараптандыру бағытындағы жұмыстарды жаңа технологиялар бойынша жүзеге асырып, егістік көлемін арттыратын боламыз, – деді «Пазылбек Қажы» шаруа қожалығы төрағасының орынбасары Ғалымжан Орынбасаров. Мемлекет басшысы 2028 жылға қарай елде ауыл шаруашылығы өнімдерінің көлемін екі есе ұлғайту міндетін қойып отыр. Ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімділігін арттыруда минералды тыңайтқыштарды енгізудің пайдасы зор екенін айту керек. Жалпы, ауыл шаруашылығы – еліміздегі ең маңызды саланың бірі. Сондықтан аграрлық секторға қатысты мәселелерді Президенттің өзі жіті бақылауына алып отыр.
Өңіріміздің ауыл шаруашылығы саласын дамыту және өндірілген өнім көлемін арттыру мақсатында қарқынды жұмыстар әсте бәсеңсіген емес. Бұл жұмыстар алдағы уақытта өз жемісін беріп, бүгінгіден де жоғары жетістіктерге қол жеткіземіз деп сенеміз. «Көктемнің әр күні жылға азық» демекші, кетпенін сайлап, егіс даласына бет алған диқандардың ісі берекелі болсын.