Ел тарихындағы жаңа белес
Президент Қасым-Жомарт Тоқаев суперпрезиденттік модельден күшті Парламенті мен есеп беретін Үкіметі бар Президенттік модельге көшу арқылы, қоғамды одан әрі демократияландыра отырып, тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесінің жаңа моделін құруды ұсынды. Бұл мемлекеттік билікті ұйымдастыру архитектурасындағы тұжырымдамалық өзгерістер қоғамды одан әрі демократияландырумен қатар Конституцияға өзгерістер енгізуді талап етеді. 2022 жылғы түзетулер аясында Конституцияның 33 бабына 56 түзету ұсынылып отыр.
Конституцияға сәйкес оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары. Халық мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы және оны тікелей республикалық референдум және еркін сайлау арқылы жүзеге асырады.
Конституцияға түбегейлі өзгерістер енгізілгендіктен, мәселен, Президент Конституцияның 6-бабының 3-тармағына сәйкес жер және оның қойнауы, су, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі, басқа да табиғи ресурстарға халыққа тиесілі екенін енгізуді ұсынды. Сөзсіз, мұндай мәселе жалпыхалықтық референдумда қаралуы керек.
Президенттің референдум өткізу туралы жариялауы мемлекеттік, әлеуметтік маңызы бар мәселелерді қабылдауға қатысу құқығы тек халыққа берілетін жаңа саяси бағытқа баса назар аударады. Жүргізіліп жатқан конституциялық реформа халық биліктің бірден-бір қайнар көзі және адам, оның құқықтары мен бостандықтары мемлекеттің ең жоғары құндылығы саналатын «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» тұжырымдамасы аясында ұстанған бағыттың беріктігін тағы да анықтады.
Шартты түрде түзетулерді үш топқа бөлуге болады. Түзетулердің бірінші тобы Президенттің өкілеттіктерін шектеуге байланысты, екінші топ Парламентті күшейтумен, Парламенттің жұмыс істеу тәртібін өзгертумен, заңдарды қабылдау тәртібін және есеп беретін Үкіметтің өзгеруімен байланысты. Ал үшінші топ демократиялық институттарды енгізу, қоғамды демократияландыру және адамның негізгі құқықтарын қорғаумен байланысты болып отыр.
Тұтастай алғанда, бұл саяси өзгерістер мен реформалар мемлекеттік басқарудың жаңа моделін құруға бағытталған. Онда билікті орталықсыздандыру демократиялық қағидаттары, жаңа аралас сайлау жүйесі арқылы мажоритарлық жүйе бойынша сайланған Мәжіліс депутаттарын кері шақырып алу құқығы, Конституциялық сотқа және Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары жөніндегі уәкілге жүгіну құқығы бар халыққа елеулі рөл берілген. Түзетулердің бірінші тобына келетін болсақ, Президент атап өткендей партиялық құрылымдарды мемлекеттік аппаратпен біріктіру қажет емес. Саясаттағы монополия сөзсіз мемлекеттің деградациясына алып келеді.
Осыған байланысты билік тармақтарын қайта форматтау және заңнамаға мынадай өзгерістер енгізу ұсынылады.
Суперпрезиденттік үлгіден президенттік үлгіге көшу мақсатында Президенттің өкілеттігі шектеліп қана қоймай, бірқатар өкілеттік мүлдем алынып тасталды. Осылайша, Президент өз өкілеттіктерін жүзеге асыру кезеңінде саяси партияларға мүшелігіне белгіленген заңнамалық тыйым Президенттің саяси партиялардан тең дәрежеде шеттетілген мәртебесін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Бұл саяси партиялардың тәуелсіздігін, кең саяси палитраны және пікірлердің саяси плюрализмін қамтамасыз етеді.
Партиядан міндетті түрде шығу туралы мұндай шектеулер Орталық сайлау комиссиясы, Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитеті, Конституциялық соттың төрағалары мен мүшелеріне де қатысты болды. Мұндай тәсіл мемлекеттік органдардың саяси қызметтен алшақтауына және саяси партиялардың түрлі саяси бағдарламалармен дұрыс бәсекелестігін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Нәтижесінде, қоғамның серпінді дамуы үшін әрқашан оң нәтиже болады.
Қазақстанның аумағы орасан зор болғандықтан және облыс орталықтары бір-бірінен де, орталықтан да үлкен қашықтықта орналасқандықтан, бикамералдық (қос палаталы Парламент) қағидатының сақталуы өте маңызды. Сондықтан мемлекеттік басқарудың тиімді болуы үшін әр өңірдің мүддесін ескеру маңызды. Парламентті күшейту мақсатында Мемлекет басшысы еліміздің жоғары өкілді және заң шығарушы органын: аралас сайлау жүйесін енгізу және Мәжілістің өкілеттігін күшейту; депутаттардың президенттік квотасын қысқарту және Сенаттың заң қабылдау жөніндегі өкілеттігін қайта қарау арқылы жетілдіру қажет екенін атап өтті.
Президент Конституцияға аралас сайлау жүйесін көздейтін түзетулер ұсынып отыр. Кез келген демократиялық елде халықтың саяси билік өкілдеріне деген сенімі саяси реформалардың кепілі. Сол себепті Президенттің сайлау жүйесінің аралас моделін енгізу қажеті туралы ұсынысы өте уақтылы енгізілді:
Мәжіліс Конституциялық заңда белгіленген тәртіппен аралас сайлау жүйесі бойынша, біртұтас жалпыұлттық сайлау округінің аумағы бойынша пропорционалды өкілдік ету жүйесі бойынша, сондай-ақ бір мандатты аумақтық сайлау округтері бойынша сайланатын тоқсан сегіз депутаттан тұратын болады.
Жаңа аралас сайлау моделі «ешкімге жасанды артықшылықтар бермей» саяси саналуандықтың кеңдігін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Әрине, Жолдауда көрсетілген көптеген реформалау тетіктері Конституциялық заңдарды сәйкес келтіріп, қабылдауды талап етеді. Мәселен, 70% пропорционалды жүйе әртүрлі бағыттағы саяси партияларды кеңейту мүмкіндігін және олардың өкілдігін арттырады. Яғни Парламентте саяси партиялардың саны артуы мүмкін. Пропорционалды жүйе саяси саналуандықтың кең есепке алынуын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Ол ұлтаралық келісімнің тұрақтылығын сақтауға ықпал етеді. Себебі партиялық тізімдерге аз этностық топтардың өкілдері де қосылады.
Мажоритарлық сайлау жүйесі әртүрлі саяси партияларға айтарлықтай тиімді жұмыс істей алатын неғұрлым орнықты билік органдарын қалыптастыруға мүмкіндік береді (АҚШ, Ұлыбритания, Франция, Аустралия тәжірибесі). Бұл халық қалаулыларына ықпал етудің қосымша тетігі, себебі сайлауалды уәделерін тиісінше орындамаған жағдайда оларды кері қайтарып алу мүмкіндігі пайда болады.
Депутаттарды кері қайтарып алу рәсіміне толығырақ тоқталғым келеді. Бұл институт сайлауға қарама-қарсылық болып табылады. Заңда белгіленген рәсімді қолдану нәтижесінде сайлау мандатын алған адам одан айырылады. Кері қайтарып алынған депутатты ауыстыру мақсатында аталған сайлау округі бойынша жаңа сайлау өткізіледі. Кері қайтарып алу – депутаттың өз округімен тығыз байланысының көрінісі. Кері қайтарып алу бастамашылары, көбінесе, саны заңда белгіленген сайлаушылар топтары болады (АҚШ, Швейцария, Польша және Румыния тәжірибесі).
Мемлекет басшысы ұсынған аралас модель әмбебап әрі үздік әлемдік тәжірибені біріктіретін модель болады. Себебі сайлаушылардың да, партиялардың да мүдделерін ескеруге мүмкіндік береді және жеңген кандидаттың сайлаушылар алдындағы тікелей жауапкершілігін қалыптастырады әрі Мәжіліс рөлінің күшейгенін куәландырады.
Президент Парламенттің палаталары арасындағы тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесінің анағұрлым тиімді моделін ұсынды. Сенаттағы президенттік квотаны бақылау құралы емес, Парламентте өкілдері аз әлеуметтік топтардың үні мен ой-пікірін ескеру тетігі ретінде қарастыру ұсынылып отыр. Сондықтан Президент Сенаттағы президенттік квотаны 15-тен 10 депутатқа дейін қысқарту туралы шешім қабылдады, оның бесеуін Қазақстан халқы Ассамблеясы қазіргідей сайламайды, тек ұсынатын болады.
Осылайша, Президент Мәжілістегі ҚХА квотасын жоюды ұсынды, ол Сенатқа ауыстырылып, 9-дан 5 депутатқа дейін қысқартылады. Тиісінше, Мәжілістегі депутаттық орындардың жалпы саны азаяды. Бұл жаңалық Жоғарғы палатада әртүрлі этностық топтарға мандаттар мен қосымша дауыстарды қамтамасыз етеді.
Сенаттың өкілеттігі Конституциялық соттың және Жоғары сот кеңесінің төрағалары лауазымына ұсынылатын кандидаттарға келісім беру құқығымен толықтырылады.
Қолданыстағы конституциялық модель Сенатқа Мәжіліс мақұлдаған заң жобаларын қабылдау немесе қабылдамау құқығын береді, яғни мүдделер теңгерімі бұзылады, Мәжілісте Сенаттың қарсылығын еңсерудің нақты мүмкіндігі жоқ. Президент ұсынған тетік Сенатқа Мәжіліс қабылдаған заңдарды тек мақұлдау немесе мақұлдамау құқығын береді. Бұл өте қисынды, өйткені заң шығару бастамасы тек Мәжілісте іске асырылады және заңдарды қабылдау құқығы Мәжіліске ғана тиесілі болуға тиіс. Заң шығармашылығы процесінің тиімділігі мақсатында Палаталар арасында ықтимал келіспеушілік болған жағдайда келісу комиссиясын құру рәсімі және осы келіспеушіліктерді еңсеру рәсімдері көзделген.
Бұдан басқа Парламенттің республикалық бюджеттің сапалы орындалуын бақылаудағы рөлін күшейту ұсынылды. Осыған байланысты, Жоғары аудиторлық палатаны құру және Палата төрағасының Мәжіліс депутаттары алдында жылына екі рет есеп беру міндеті уақтылы. Әлемдік тәжірибе Парламенттің әрқашан бюджеттің бөлінуін бақылайтын негізгі орган ретінде әрекет ететінін айғақтайды. Сонымен қатар конституциялық өзгерістерді талқылау аясында біз әртүрлі жағдайларды қарастырып, талқыладық, сондықтан дағдарыстық жағдайларда заңдарды қабылдаудың ерекше тәртібі туралы норма ұсынылды.
Демократияның маңызды аспектісі – қоғамды одан әрі демократияландырумен әрі қарай орталықсыздандыру. Жергілікті өзін-өзі басқарудың мықты жүйесі жергілікті жерлерде, өңірлерде жергілікті маңызы бар мәселелерді сапалы, ұтымды, мүдделі түрде шешуге мүмкіндік беретін қоғамды демократияландырудың анағұрлым мықты тетігі ретінде әрекет ететінін әлемдік тәжірибе көрсетіп отыр.
Қолданыстағы модельде барлық рәсімді қолдана отырып, жеке шағымдарды қарау қарастырылмаған. Атап айтқанда, бұл Конституциялық сотқа тән. Бұл тұрғыда Адам құқықтары жөніндегі уәкіл мен прокуратураның күшеюін атап өту маңызды. Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің конституциялық мәртебесін бекіту елеулі демократиялық қадамның бір белгісі. Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының кепілдіктерін күшейтудің тағы бір маңызды қадамы-өлім жазасын қолдануға тыйым салу. БҰҰ-ның адам құқықтарын қорғау саласындағы жалпыға бірдей танылған халықаралық стандарттарына және Қазақстанның халықаралық міндеттемелеріне сәйкес Конституцияда өлім жазасын қолдануға тыйым салынады деп көзделген. Осылайша, азаматтардың іргелі құқықтары мен бостандықтарын қорғау, Конституциялық сот институтын қайта жаңғырту, Адам құқықтары жөніндегі уәкіл мен прокуратураны күшейту, Қазақстанды ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары болып табылатын демократиялық, зайырлы, әлеуметтік және құқықтық мемлекет ретінде орнықтыруда оң рөл атқарады. Осы блок бойынша Конституциялық заңдар мен заңдардың жобаларын әзірлеу 2022 жылғы тамызда көзделеді.
Конституциялық реформалар адам құқықтары мен бостандықтарының басымдығы қағидатын іске асыруға, биліктің бірден-бір бастауы халық болып табылатын демократиялық, құқықтық, әлеуметтік мемлекетті нығайтуға бағытталған. Ал мемлекеттің одан әрі дамуы әрбір қазақстандықтың белсенді азаматтық ұстанымына және оның жауапты көзқарасына байланысты.
Балайым КЕСЕБАЕВА,
Мәжіліс Төрағасының орынбасары
Конституцияға сәйкес оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары. Халық мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы және оны тікелей республикалық референдум және еркін сайлау арқылы жүзеге асырады.
Конституцияға түбегейлі өзгерістер енгізілгендіктен, мәселен, Президент Конституцияның 6-бабының 3-тармағына сәйкес жер және оның қойнауы, су, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі, басқа да табиғи ресурстарға халыққа тиесілі екенін енгізуді ұсынды. Сөзсіз, мұндай мәселе жалпыхалықтық референдумда қаралуы керек.
Президенттің референдум өткізу туралы жариялауы мемлекеттік, әлеуметтік маңызы бар мәселелерді қабылдауға қатысу құқығы тек халыққа берілетін жаңа саяси бағытқа баса назар аударады. Жүргізіліп жатқан конституциялық реформа халық биліктің бірден-бір қайнар көзі және адам, оның құқықтары мен бостандықтары мемлекеттің ең жоғары құндылығы саналатын «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» тұжырымдамасы аясында ұстанған бағыттың беріктігін тағы да анықтады.
Шартты түрде түзетулерді үш топқа бөлуге болады. Түзетулердің бірінші тобы Президенттің өкілеттіктерін шектеуге байланысты, екінші топ Парламентті күшейтумен, Парламенттің жұмыс істеу тәртібін өзгертумен, заңдарды қабылдау тәртібін және есеп беретін Үкіметтің өзгеруімен байланысты. Ал үшінші топ демократиялық институттарды енгізу, қоғамды демократияландыру және адамның негізгі құқықтарын қорғаумен байланысты болып отыр.
Тұтастай алғанда, бұл саяси өзгерістер мен реформалар мемлекеттік басқарудың жаңа моделін құруға бағытталған. Онда билікті орталықсыздандыру демократиялық қағидаттары, жаңа аралас сайлау жүйесі арқылы мажоритарлық жүйе бойынша сайланған Мәжіліс депутаттарын кері шақырып алу құқығы, Конституциялық сотқа және Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары жөніндегі уәкілге жүгіну құқығы бар халыққа елеулі рөл берілген. Түзетулердің бірінші тобына келетін болсақ, Президент атап өткендей партиялық құрылымдарды мемлекеттік аппаратпен біріктіру қажет емес. Саясаттағы монополия сөзсіз мемлекеттің деградациясына алып келеді.
Осыған байланысты билік тармақтарын қайта форматтау және заңнамаға мынадай өзгерістер енгізу ұсынылады.
Суперпрезиденттік үлгіден президенттік үлгіге көшу мақсатында Президенттің өкілеттігі шектеліп қана қоймай, бірқатар өкілеттік мүлдем алынып тасталды. Осылайша, Президент өз өкілеттіктерін жүзеге асыру кезеңінде саяси партияларға мүшелігіне белгіленген заңнамалық тыйым Президенттің саяси партиялардан тең дәрежеде шеттетілген мәртебесін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Бұл саяси партиялардың тәуелсіздігін, кең саяси палитраны және пікірлердің саяси плюрализмін қамтамасыз етеді.
Партиядан міндетті түрде шығу туралы мұндай шектеулер Орталық сайлау комиссиясы, Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитеті, Конституциялық соттың төрағалары мен мүшелеріне де қатысты болды. Мұндай тәсіл мемлекеттік органдардың саяси қызметтен алшақтауына және саяси партиялардың түрлі саяси бағдарламалармен дұрыс бәсекелестігін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Нәтижесінде, қоғамның серпінді дамуы үшін әрқашан оң нәтиже болады.
Қазақстанның аумағы орасан зор болғандықтан және облыс орталықтары бір-бірінен де, орталықтан да үлкен қашықтықта орналасқандықтан, бикамералдық (қос палаталы Парламент) қағидатының сақталуы өте маңызды. Сондықтан мемлекеттік басқарудың тиімді болуы үшін әр өңірдің мүддесін ескеру маңызды. Парламентті күшейту мақсатында Мемлекет басшысы еліміздің жоғары өкілді және заң шығарушы органын: аралас сайлау жүйесін енгізу және Мәжілістің өкілеттігін күшейту; депутаттардың президенттік квотасын қысқарту және Сенаттың заң қабылдау жөніндегі өкілеттігін қайта қарау арқылы жетілдіру қажет екенін атап өтті.
Президент Конституцияға аралас сайлау жүйесін көздейтін түзетулер ұсынып отыр. Кез келген демократиялық елде халықтың саяси билік өкілдеріне деген сенімі саяси реформалардың кепілі. Сол себепті Президенттің сайлау жүйесінің аралас моделін енгізу қажеті туралы ұсынысы өте уақтылы енгізілді:
Мәжіліс Конституциялық заңда белгіленген тәртіппен аралас сайлау жүйесі бойынша, біртұтас жалпыұлттық сайлау округінің аумағы бойынша пропорционалды өкілдік ету жүйесі бойынша, сондай-ақ бір мандатты аумақтық сайлау округтері бойынша сайланатын тоқсан сегіз депутаттан тұратын болады.
Жаңа аралас сайлау моделі «ешкімге жасанды артықшылықтар бермей» саяси саналуандықтың кеңдігін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Әрине, Жолдауда көрсетілген көптеген реформалау тетіктері Конституциялық заңдарды сәйкес келтіріп, қабылдауды талап етеді. Мәселен, 70% пропорционалды жүйе әртүрлі бағыттағы саяси партияларды кеңейту мүмкіндігін және олардың өкілдігін арттырады. Яғни Парламентте саяси партиялардың саны артуы мүмкін. Пропорционалды жүйе саяси саналуандықтың кең есепке алынуын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Ол ұлтаралық келісімнің тұрақтылығын сақтауға ықпал етеді. Себебі партиялық тізімдерге аз этностық топтардың өкілдері де қосылады.
Мажоритарлық сайлау жүйесі әртүрлі саяси партияларға айтарлықтай тиімді жұмыс істей алатын неғұрлым орнықты билік органдарын қалыптастыруға мүмкіндік береді (АҚШ, Ұлыбритания, Франция, Аустралия тәжірибесі). Бұл халық қалаулыларына ықпал етудің қосымша тетігі, себебі сайлауалды уәделерін тиісінше орындамаған жағдайда оларды кері қайтарып алу мүмкіндігі пайда болады.
Депутаттарды кері қайтарып алу рәсіміне толығырақ тоқталғым келеді. Бұл институт сайлауға қарама-қарсылық болып табылады. Заңда белгіленген рәсімді қолдану нәтижесінде сайлау мандатын алған адам одан айырылады. Кері қайтарып алынған депутатты ауыстыру мақсатында аталған сайлау округі бойынша жаңа сайлау өткізіледі. Кері қайтарып алу – депутаттың өз округімен тығыз байланысының көрінісі. Кері қайтарып алу бастамашылары, көбінесе, саны заңда белгіленген сайлаушылар топтары болады (АҚШ, Швейцария, Польша және Румыния тәжірибесі).
Мемлекет басшысы ұсынған аралас модель әмбебап әрі үздік әлемдік тәжірибені біріктіретін модель болады. Себебі сайлаушылардың да, партиялардың да мүдделерін ескеруге мүмкіндік береді және жеңген кандидаттың сайлаушылар алдындағы тікелей жауапкершілігін қалыптастырады әрі Мәжіліс рөлінің күшейгенін куәландырады.
Президент Парламенттің палаталары арасындағы тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесінің анағұрлым тиімді моделін ұсынды. Сенаттағы президенттік квотаны бақылау құралы емес, Парламентте өкілдері аз әлеуметтік топтардың үні мен ой-пікірін ескеру тетігі ретінде қарастыру ұсынылып отыр. Сондықтан Президент Сенаттағы президенттік квотаны 15-тен 10 депутатқа дейін қысқарту туралы шешім қабылдады, оның бесеуін Қазақстан халқы Ассамблеясы қазіргідей сайламайды, тек ұсынатын болады.
Осылайша, Президент Мәжілістегі ҚХА квотасын жоюды ұсынды, ол Сенатқа ауыстырылып, 9-дан 5 депутатқа дейін қысқартылады. Тиісінше, Мәжілістегі депутаттық орындардың жалпы саны азаяды. Бұл жаңалық Жоғарғы палатада әртүрлі этностық топтарға мандаттар мен қосымша дауыстарды қамтамасыз етеді.
Сенаттың өкілеттігі Конституциялық соттың және Жоғары сот кеңесінің төрағалары лауазымына ұсынылатын кандидаттарға келісім беру құқығымен толықтырылады.
Қолданыстағы конституциялық модель Сенатқа Мәжіліс мақұлдаған заң жобаларын қабылдау немесе қабылдамау құқығын береді, яғни мүдделер теңгерімі бұзылады, Мәжілісте Сенаттың қарсылығын еңсерудің нақты мүмкіндігі жоқ. Президент ұсынған тетік Сенатқа Мәжіліс қабылдаған заңдарды тек мақұлдау немесе мақұлдамау құқығын береді. Бұл өте қисынды, өйткені заң шығару бастамасы тек Мәжілісте іске асырылады және заңдарды қабылдау құқығы Мәжіліске ғана тиесілі болуға тиіс. Заң шығармашылығы процесінің тиімділігі мақсатында Палаталар арасында ықтимал келіспеушілік болған жағдайда келісу комиссиясын құру рәсімі және осы келіспеушіліктерді еңсеру рәсімдері көзделген.
Бұдан басқа Парламенттің республикалық бюджеттің сапалы орындалуын бақылаудағы рөлін күшейту ұсынылды. Осыған байланысты, Жоғары аудиторлық палатаны құру және Палата төрағасының Мәжіліс депутаттары алдында жылына екі рет есеп беру міндеті уақтылы. Әлемдік тәжірибе Парламенттің әрқашан бюджеттің бөлінуін бақылайтын негізгі орган ретінде әрекет ететінін айғақтайды. Сонымен қатар конституциялық өзгерістерді талқылау аясында біз әртүрлі жағдайларды қарастырып, талқыладық, сондықтан дағдарыстық жағдайларда заңдарды қабылдаудың ерекше тәртібі туралы норма ұсынылды.
Демократияның маңызды аспектісі – қоғамды одан әрі демократияландырумен әрі қарай орталықсыздандыру. Жергілікті өзін-өзі басқарудың мықты жүйесі жергілікті жерлерде, өңірлерде жергілікті маңызы бар мәселелерді сапалы, ұтымды, мүдделі түрде шешуге мүмкіндік беретін қоғамды демократияландырудың анағұрлым мықты тетігі ретінде әрекет ететінін әлемдік тәжірибе көрсетіп отыр.
Қолданыстағы модельде барлық рәсімді қолдана отырып, жеке шағымдарды қарау қарастырылмаған. Атап айтқанда, бұл Конституциялық сотқа тән. Бұл тұрғыда Адам құқықтары жөніндегі уәкіл мен прокуратураның күшеюін атап өту маңызды. Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің конституциялық мәртебесін бекіту елеулі демократиялық қадамның бір белгісі. Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының кепілдіктерін күшейтудің тағы бір маңызды қадамы-өлім жазасын қолдануға тыйым салу. БҰҰ-ның адам құқықтарын қорғау саласындағы жалпыға бірдей танылған халықаралық стандарттарына және Қазақстанның халықаралық міндеттемелеріне сәйкес Конституцияда өлім жазасын қолдануға тыйым салынады деп көзделген. Осылайша, азаматтардың іргелі құқықтары мен бостандықтарын қорғау, Конституциялық сот институтын қайта жаңғырту, Адам құқықтары жөніндегі уәкіл мен прокуратураны күшейту, Қазақстанды ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары болып табылатын демократиялық, зайырлы, әлеуметтік және құқықтық мемлекет ретінде орнықтыруда оң рөл атқарады. Осы блок бойынша Конституциялық заңдар мен заңдардың жобаларын әзірлеу 2022 жылғы тамызда көзделеді.
Конституциялық реформалар адам құқықтары мен бостандықтарының басымдығы қағидатын іске асыруға, биліктің бірден-бір бастауы халық болып табылатын демократиялық, құқықтық, әлеуметтік мемлекетті нығайтуға бағытталған. Ал мемлекеттің одан әрі дамуы әрбір қазақстандықтың белсенді азаматтық ұстанымына және оның жауапты көзқарасына байланысты.
Балайым КЕСЕБАЕВА,
Мәжіліс Төрағасының орынбасары
