Қазіргі таңда өзекті мәселелерінің біріне айналған қорқор, яғни кальянның қаншалықты зиян екені көпшілікке мәлім болса да, оны қолдануларын әлі де тоқтатар емес. Кейбір жастар бұны есеюдің көрінісі десе, енді бірі қызық көріп, сән ретінде пайдаланады. Содан болар, қандай да бір мейрамханаға кіре қалсаңыз кальян шегіп отырған қыз-жігіттерді кезіктіретін болдық. Тіпті бір-бірімен жарыса шегіп, түтіні мен иісіне еліте тусуі көңіл шошытады. Темекі шегудің экзотикалық – түрі қорқордың атауы бүгінде танымал. Себеп қандай? Көбі қорқордың темекіден гөрі зияны аз, оның үстіне романтикалық сән санайды. Қорқордың сыртындағы «никотині жоқ» деген сілтеменің маркетингтік айла екенін де екінің бірі білмейді. Ғалымдар мен дәрігерлер қорқордың зияны жайлы айтып, дабыл қағуда. Тек осыны сана сүзгісінен өткізіп, қорытынды шығару жағы төмен болып тұр.
Қорқорды зерттеген мамандар құрамында адам денсаулығына өте зиянды JWH-018 деген есірткіге ұқсас заттың бар екенін анықтаған. Ең өкініштісі де сол, бұл заттар біздің елімізде тиым салынған психотропты заттар қатарына жатқызылмайды. Яғни, оны емінеркін саудалауға болады деген сөз. Зиянды ұнтақтар Ресейге басында Ұлыбританиядан жеткізілген екен. Ал қазір негізінен Қытайдан әкелінетін көрінеді. Олардың құрамында JWH-018, JWH-027, JWH-073, JWH-200 деген каннабиноидты синтетикалық заттар бары белгілі болып отыр. Тіпті, осы күні көптеген адамдар қорқорды көңіл көтерудің жақсы жолы деп біледі. Біздің ауданымызда да арнайы көңіл көтеру орындарынан бөлек, жеке үйлердің өзінде арнайы тапсырыспен дайындайтындар бар көрінеді. Жап-жас жігіттердің түтінін будақтатып кальян шегіп отырғанын көргенде көңіл құлазиды. Тіпті, жасөспірім жеткіншектер де қалысар емес. Шындығына келер болсақ, табактың қандай түрін алып қарасақ та олардың барлығында жүйкені улайтын никотин болады. Никотин шегетін ағзаның қалауын толық қанағаттандыру үшін, адамға 20-80 минут қорқор тартуға тура келеді. Бір сағат қорқор тартқан адам, бір темекі тартқан кездегіден 100-200 есе артық түтін жұтады.
Сондай-ақ оның өкпесіне, никотин мен зиянды заттардың аз болғанына қарамастан, тұншықтырғыш газ көп мөлшерде түседі. 45 минут бойы қорқор шеккен адам тұншықтырғыш газды, бір қорап шылым тартқан адамнан көбірек жұтады. Оны тарту кезінде көбірек күш жұмсауға тура келгендіктен, түтін өкпенің терең тұстарына кіріп кетеді екен. Қорқордың құрамында никотиннен басқа, адамның геніне кері әсер ететін бензопирен деген улы зат бар. Бензопирен – адам ағзасында қатерлі ісіктің пайда болуына ықпал етеді. Әлемдік тәжірбиеде Еуропа мем¬лекеттері қорқорға қатысты бір бағытты ұстанған. Мәселен, Англияда қоғамдық орындарда шылым тартуға және қорқор шегуге 2007 жылы тыйым салынған. Бұл тәртіпке бағынбағандарды 2,5 мың фунт көлемінде айыппұл төлейді. Францияда мұндай тәртіп 2007 жылы, ал Эстония мен Финляндияда 2008 жылы белгіленген. Сондай-ақ Бельгия, Кипр, Литва, Испания, Словения сынды бірқатар елдерде белгілі бір қонақүйлер мен мейрамханаларда қорқор тартуға тыйым салынған.
Қазақстанда да қоғамдық орындарда темекі тартуға тиым салынған болатын. Алайда заңда «қорқорға арналған табак» деген арнайы тараудың болмауы бұл зиянды әдетке әуестерді ауыздықтауға дәрменсіздік туғызып, кальянның дәуренін жүргізуде. Оған тыйым салу туралы қоғамдық ұйымдар қанша жар салғанымен, әзірге баяғы жартас – сол жартас. Қорқордың қарапайым темекіден айырмашылығы оның иісі жұмсақ және жағымды. Сонысымен де ешқашан темекі тартпаған адамдарды қызықтырады. Зерттеушілердің анықтағаны сол, қорқорды тартып көрген студенттердің 22 пайызы ешқашан темекі тартпаған екен. Жалпы мұндай хош иіс беріп тұратын зат әр түрлі шөптерден жасалған ұнтақ, оны темекі сияқты тартады. Ерте замандарда микстерді бөлме ішін хош иістендіруге арнап жасаған. Алайда жақсының бәрін иіскеп, дәмін татып көруге дағдыланған кейбір азаматтар оны тартып та көрген. Сөйтсе олардың әсері есірткінің әсерінен кем түспейтін болып шығады. Міне, содан бастап адам¬зат арасында микстерді де темекі сияқты тартатын әдет қалыптасқан. Бұл микстердің құрамына әртүрлі шөптесін өсімдіктермен қатар түрлі синтетикалық заттар болады. Олар микстерге есірткі әсерін береді. Микс өндірісінің орталығы – Голландия. Ол жақтан түрлі-түсті қаптамаларда оралған қоспалар бүкіл әлемге таралады. Алғашында шөптен жасалған ұнтақтар дәрігерлер мен құқық қорғау органдары қызметкерлеріне ешқандай күмән туғызбаған. Дегенмен бұл заттарға деген сұраныстың күн санап артуы оларды алаңдата бастапты.
                                                             Қорқор – жұқпалы дерттің көзі
Кәсіпкерлер кез келген ойын-сауық орындарының, мейрамханалардың табысының 20 пайызы қорқор сатудан құралатынын айтып отыр. Ай сайын Қазақстанға 10 тонна қорқор шегуге арналған қоспа импортталады екен. Қорқор қоспасының бір келісі – 1990 теңге. Қазақстан бойынша қорқор қызметін ұсынатын бес мыңға тарта ойын-сауық орны бар. Олардың әрқайсысында қорқор қайнатып дайындайтын 3-4 адам жұмыс істейді. Бұл қаншама жастың санасын, денсаулығын қорқор улап жатқанын көрсетеді. Табактың қандай түрін алып қарасақ та, бәрінде жүйкені улайтын никотин болады. Никотин шегуге дағдыланған ағзаның қалауын толық қанағаттандыру үшін адамға 20-80 минут қорқор тартуға тура келеді. Әдетте қорқорды бірнеше адам болып шегеді, яғни қорқордың сору түтігін бірнеше адам пайдаланады. Гигиеналық тұрғыдан бұл өте зиян. Сілекей арқылы таралатын гепатит, зең, туберкулез сияқты инфекциялық аурулардың жұғуына ықпал етеді. Қорқор шегетіндер шекпейтін адамдарға қарағанда спирттік ішімдіктерге де әуес келеді. Екі зиянды нәрсені қатар тұтынған ағза қандай күйге душар болатынын иесі ойлап жатпайды, әрине.
                                                            Қорқор қазақстанға қашан келді?
Біздің елімізге қорқордың қашан келгенін нақты айту қиын. Алайда Ілияс Есенберлиннің «Көшпенділер» деген романында мынадай сөздер кездеседі: «Бұл қалада бәрі де әдеттегідей, анау бөдене соғыстырған топ та, әне, анау қорқор тартып, геджак тыңдап отырған мырзалар да... Бәрі де күндегі салтында». Романға қарап, қорқор біздің елімізде де бұрыннан келе жатқан жаман әдет екенін түсінуге болады. Қазіргі уақытта Қазақстанда қорқордың танымалдылығы артуда, бұрынғымен салыстырғанда таралу денгейі де көбейген. Арнайы қорқор клубтары да жұмыс жасауда. Сондай-ақ дүкендер мен интернет сайттар қорқорды жарыса жарнамалауда. Қазіргі уақытта қорқорды қоғамдық орындарында тартуға тиым салу жөнінде заң қаралуда. Мүмкін, осы заң қабылданып, келешекте салауатты өмір салтын ұстанған ұрпақ тәрбиелейміз деген сенімдемін. Сонда ғана қорқор тартып, қор болып қалғандар саны азаяр деп ойлаймын. Ең алғаш қорқор Үндістанда пайда болып, содан кейін бүкіл мұсылман еліне тараған деседі. Ол XIX ғасырда Еуропаға танымал болып, сәнге айналды. Әр халықтың қалауы бойынша оны әр түрлі атайды екен. Мәселен, Албанияда – «лула», Румынияда – «трубка», Өзбекстанда – «чиллим». Бірақ, оныңи баршаға мәлім ортақ атауы – «кальян». Қорқорды көбіне, шетелден сувинир ретінде алып келеді. Бірақ, оны көрген адам өз-өзін ұстай алмай қалады.
Міне, олар осылай алданып оған тәуелді болады-мыс.
                                                          Мамандар не дейді?
Аудандық полиция бөлімінің бастығының міндетін атқарушы полиция подполковнигі Қордабаев Нұрлыбектен білген едік.
– Қоғамдағы маңызды мәселенің бірі – жасөспірімдердің арасындағы құқық бұзушылық пен қылмыстың көбеюі екені белгілі. Біз құзырлы орган ұдайы рейд жұмыстарын жүргізіп тұрамыз. Бірақ, осы уақытқа дейін кальянға қатысты заң бұзушылық орын алған жоқ. Соған қарамастан кешқұрым арнайы тексеріс жүргізіп, тәртіп бұзушылықтың орын алмауын назарда ұстаймыз. Сонымен қатар, тексеру жүргізілген барлық ойын-сауық мекемелерінде Қазақстан Республикасының Бас мемлекеттік санитарлық дәрігерінің 2013 жылғы 14 наурыздағы қаулысына сәйкес қоғамдық орындарда кальян шегуге тыйым салу туралы ақпараттық парақшалар таратылады, – дейді ол.
Жаңақорған аудандық санитариялық эпидемиологиялық бақылау басқарма басшысы Шынар Айдарова былай дейді:
– Кәсіпкерлерді тексеруге мороторий жариялағандықтан оларды өз бетімізбен барып тексере алмаймыз. Егер тұрғындар бізге өтініш жазып, шағым түсірсе, онда да нақты дәлел-дәйекпен, суреті немесе бейнежазбасымен болса ғана, біз тексере аламыз. Осы уақытқа дейін кальянға қатысты ешқандай өтініш түспеді. Бірақ, біз өз тарапымыздан әлеуметтік желі немесе бұқаралық ақпарат құралдары арқылы оның зиянын айтып, қоғамда түсіндірме жұмыстарын жүргізіп келеміз. Өйткені, қорқор шегу денсаулыққа аса қауіпті. Бүкіләлемдік денсаулық сақтау орталығының жасаған талдау қорытындысы кальянның түтіні кәдімгі темекінің құрамындағыдай мөлшерде қара май мен ауыр метал және көмірқышқыл газынан тұратыны анықталған. Түтікшедегі су никотиннің аздаған мөлшерін ғана ұстап қалады. Бір сағат шегілген кальян 100 тал темекі шеккенмен тең болады. Яғни, көміртек оксиді (тұншықтырғыш газ), СО – түссіз әрі иіссіз газ, көміртек толық жанбаған кезде немесе өзге заттармен араласқанда пайда болады, улы; никотин – шылымның құрамында және өсімдіктердің құрамында 2 пайызға дейін болады, шылым шеккен кезде күшті у адам ағзасына сіңеді. Аз мөлшерде қолданған кезде жүйке жүйеге әсер етеді, ал егер мөлшерден тыс қолданылған кезде сал ауруын тудырады (дем алуды ауырлатады, жүректің жұмысын тоқтатады). Никотинді ұзақ уақыт аз мөлшерден жұту никотинизмге (никотинге тәуелділік) шалдықтырады. Денсаулық сақтау мекемелері шылым шегу денсаулыққа зиян деп тапқан, бірақ бұл ескертуден ешкім шылым шегуді тоқтатқан емес. Бұл ойландыратын мәселе әрі оңды нәтиже бермейтін заттарға мемлекеттің қаржысын жұмсау қаншалықты дұрыс, оны азайтудың айла-тәсілдерін қарастыру қажет, – дейді ол.
Осы тұста белгілі заңгер Дәулет Тұрабаевтың пікірін білдік:
– Заңнаманың кальян қоғамдық жерде шегуге тыйым салғанымен, демалыс орындарының иелері осыны айналып өтіп жатады. Оның құрамында табак бар, табак жоқ деген сияқты. Бірақ та бұның ара жігін ашып, заңнамаға өзгеріс енгізсек, қадағалау органы үшін оны жүзеге асыру, яғни, қадағалау көптеген қиындық туғызады. Қоғамдық орындарда темекі бұйымдарын шегуге 2015 жылдан бері Әкімшілік құқық бұзушылықтар кодексінің 441 бабы бойынша тыйым салынған. Оның негізінде қорқор тартқан адамға 3 айлық есептік көрсеткіште, ал шылым шегуге арналған арнайы бөлме ұсынбаған мекеме иелеріне 10-нан 40 айлық есептік көрсеткішке дейін айыппұл салынады, – дейді заңгер.
Аудандық емхананың нарколог дәрігері Дастан Рахманов:
– Кальян шегу - ол да сол темекі секілді өте зиянды. Никотинге әуес болған ағза, темекі не, кальян не, бәрібір оны талап етеді. Темекі шеккенде никотиндік ашыққандық 5-10 минутта басылады. Бұл уақытта өкпеге жарты литр темекі түтіні түседі. Ал кальянды орташа есеппен бірнеше сағат шегетіндікке байланысты, сіздің өкпеңізден 150 темекіден болатын түтін өтеді. Қорқорға арналған табактың сыртына әдетте, 0,5 пайыз никотин және 0 пайыз смол бар деп жазылады, бұл жалған. Шындығына келер болсақ, табактың қандай түрін алып қарасақ та, олардың барлығында жүйкені улайтын никотин болады. Ол ағзаның қандай көлемде табак шеккенін есептеп тұрады. Никотин шегетін ағзаның қалауын толық қанағаттандыру үшін, адамға 20-80 минут қорқор тартуға тура келеді. Бір сағат қорқор тартқан адам, бір темекі тартқан кездегіден 100-200 есе артық түтін жұтады. Сондай-ақ оның өкпесіне, никотин мен зиянды заттардың аз болғанына қарамастан, тұншықтырғыш газ көп мөлшерде түседі. 45 минут бойы қорқор шеккен адам тұншықтырғыш газды бір қорап шылып тартқан адамнан көбірек жұтады. Оны тарту кезінде күш жұмсауға тура келгендіктен, түтін өкпенің терең тұстарына кіріп кетеді екен. Әдетте қорқорды бірнеше адам болып тартады, яғни қорқордың мундштук аталатын сору түтігін бірнеше адам пайдаланады. Гигиеналық тұрғыдан бұл өте зиян. Сілекей арқылы таралатын гепатит, герпес, туберкулез сынды сырқаттардың жұғуына себепкер болады, – дейді дәрігер.                                                                              Жастар не дейді?
          «Сiз қорқор туралы не бiлесiз? Ол қаншалықты зиян?» деген сауалға алған жауабымыз төмендегідей.
Мәулен, 17 жаста: Өзiм алтыншы сыныптан бастап қорқор шегіп бастағанмын. Кейде насыбай, кейде темекi тартамын. Көбіне ойын-сауық орталықтары мен мейрамханаларға барғанда қорқорға тапсырыс беріп, қыздармен бірге ерекше көңіл көтеріп қайтамыз. Кейде кешқұрым он шақты бала жиналып ақша шығарып бірге үйге алдырып шегеміз. Әрине, оның зиян екенiн естiп жүрмiн. Бiрақ, бiр күн шекпей қалсам, басым ауырып, «жынды» болып кете жаздаймын.
Олжас, 25 жаста: Осы уақытқа дейiн қорқордан өлдi дегендi естiген жоқпын. Өзім 14-15 жасымнан бастап балдармен қосылып шеге бастағанмын. Қазiр он жылдай болып қалды. Жiгiттер түгiлi, оны қыздар да шегеді ғой. Оның қасында бiзге еш ренiш жоқ шығар. Дегенмен, бiр байқағаным, тiстен-тiс қалмайды екен. Барлығы тегiс сарғайып, ешқашан тiсiн жумайтын адам сияқты болып қалады екенсiң. Сондықтан да, бір шегіп дәмiн татпау керек. Егер татып көрдiң ба, онда одан бас тарту өте қиын. Менде осы қояйыншы деп қанша оқталамын, бiрақ болмайды.
Сәрсен, 19 жаста: Өзiм он екi жасымнан бастап темекi, насыбайға әуестендiм. Одан кейін жігіттер өзіміз жиналып арнайы кальян сататын үйлер бар, сол жерлерден тапсырыспен алдырамыз. Шыны керек, қазір кешқұрым кафеге бара қалсақ, ұлы да қызы да аспай-саспай шегіп отыра береді, үйреншікті жағдай болып кетті.
Мiне, осылай жасөспiрiмдер арасында қорқор шегу сәнге айналып бара жатқандай. Әр нәрсеге елiктегiш олар қорқордың зиянынан гөрi, өзгелерден ерекше болып көрiнудi ойласа керек. Ең сорақысы, бұл жасөспiрiмдердiң болашағы қандай болмақ!?