№24 (8735) 23

23 наурыз 2024 ж.

№23 (8734) 19

19 наурыз 2024 ж.

№22 (8733) 16

16 наурыз 2024 ж.

Жаңалықтар мұрағаты

«    Наурыз 2024    »
ДсСсСрБсЖмСбЖс
 123
45678910
11121314151617
18192021222324
25262728293031
» » » Тәуелсіздік тұғыры

Тәуелсіздік тұғыры


Ата Заңды насихаттау және дәріптеу биыл Қазақстан Тәуелсіздігінің 30 жылдығы аясында өтіп жатыр. Конституция және Тәуелсіздік ұғымдары өзара тығыз байланысты. Егемендік туралы сөз қозғалғанда алғашқылардың бірі болып Ата Заң көз алдыңа келеді. Әлемнің көптеген елдерінде жаңа мемлекеттің заңдық тұрғыдан рәсімделуі оның конституциясын қабылдау арқылы жүзеге асырылды. Солардың қатарында Қазақстан да бар.


Жалпы, конституциялық құ­ры­лысты кең және төте мағы­нада түсінуге болады. Бірін­шісі мемлекеттің түбегейлі кон­­сти­ту­циялық актілерін құруды қамтиды. Осы орайда еліміздің тәуелсіздігін заңдық тұрғыдан бекіту үрдісінің басында Мемлекеттік егемендік туралы Декларация, Мемлекеттік тәуелсіздік туралы Конституциялық Заң, Респуб­ликаның 1993 жылғы тұңғыш Конституциясы тұрды.
Келесі жағынан конституциялық құрылыс Ата Заңда қарастырыл­ған экономикалық, саяси-құқықтық, әлеу­меттік және өзге де ережелер­ді жүзеге асыру процесін білдіреді. Бұл мағынада 1995 жыл Қазақстанның жаңаша тарихында Ұлы дала елінде конституционализмді да­мы­­­тудағы сапалы бетбұрыс ке­зеңін ашты. 30 тамызда бүкіл­халықтық референдумда қа­­­был­­­­­дан­ған Қазақстан Респуб­ли­ка­сының Конституциясы елі­міз­дің конституциялық даму стра­тегия­сының жаңа моделін бекітті. Республиканың Тұңғыш Президенті – Елбасы Н.Ә.Назарбаев ұсынып, жан-жақты сараптамалық зерде­леуден өтіп, халық қолдаған Негізгі Заңның өміршеңдігіне және ортақ игіліктерге қызмет ететініне өткен жиырма алты жыл куә.
Осы уақыт ішінде қазақтың дәстүрлі құқығының, кеңестік және қазіргі заманғы Қазақстанның және дамыған мемлекеттердің, әлемдік тәжірибенің озық жаңалықтарын ұлттық ерекшеліктермен ұтымды ұштастырған қолданыстағы Консти­туция тыныс-тіршіліктің барлық саласында ауқымды реформалар жасап, оларды қайта жаңғыртуға толықтай негіз болды. Сондықтан халқымыздың ұзақ уақыт арманына айналған ең басты құндылық – мақсаты тәуелсіз туы желбіреген дербес ел болу еді, бұл мүддені императивті құқық нормасымен шегелеген де, жүзеге асырған да осы Конституция деп айту қажет.
Ата Заңның қабылдануы қоғамға, мемлекетке және аза­маттарға конституциялық еркін­дік берді. Соның арқасында біреуге жал­тақтамай өзінше, дербес өмір сүру, саясатын анықтау, ұнаған қызметімен айналысу мүмкіндіктерін алды.
Тәуелсіздік алғанымыздан бер­гі үш онжылдық ішінде талай ақтаңдақ ақиқаты ашылды. Олардың кон­ститу­циялық тақы­рыпқа да қа­тысы бар. Ресей құрамындағы бодандық кезеңде және ком­мунистік жалаң ұран уақытында бұл мәселелерді терең зерттеуге жол берілмеді. Егемендік сыйлаған еркіндіктің ар­қа­сында қазір іздену аясы кеңіп, айқындалған деректер ерте кезден қазақ қоғамында бірнеше рет конституциялық-құ­қықтық рет­­теу модельдеріне тал­пыныс жасал­ғанын көрсетіп отыр. «Тақыр жерге шөп шықпайды» демекші, қазіргі құқық саласындағы жетіс-тіктерде ата-бабаларымыздан қал­ған бай заңи мұраның үлесі де жетерлік. Қасым ханның қасқа жолы, Есім ханның ескі жолы, Тәуке ханның Жеті жарғысынан кейін Қарқаралы петициясы, Қарамола ережелері, ұлт интеллигенциясы­ның демократиялық құқықтық ұсынымдары дайындалды. 1917 жылы 21 қарашада «Қазақ» газе­тінде жарияланған «Алаш» пар­тиясының бағдарламасында бір­қатар конституциялық сұраққа жауап берілді. Тұңғыш Президент атап өткендей, бұл бағдарлама барлық кеңестік конституцияларға қарағанда конституционализм идея­­ларына неғұрлым бай болды.
Қазақстанның құқықтық даму тарихында (құжат 1981 жылы та­былып, алғаш рет 1992 жылы «Тү­рік бірлігі» газетінде шыққан) Барлыбек Сыртановтың 1911 жылы әзірлеген «Қазақ елі» жарғысының (алғашқы Қазақ Конституциясының жобасы) орны ерекше. Оның кіріспесінде «Қазақ елі – көне ұлттардың бірі. Оның тарихының тамыры тереңге жайылған. Жаңа заманда атыссыз, соғыссыз, қан төкпей, бейбіт жолмен жерімізде хүкмет өз қолында ел болу мақсатында, барлық елдермен достықта болу үшін жеке Қазақ елі республикасын құрамыз» делін­се, төрт тараудан тұратын негізгі мазмұнында мемлекеттік биліктің қайнар көзі, Мемлекеттік Ту, халық сайлайтын Ұлт мәжілісі, Президент, ол тағайындайтын минис­трлер, адам құқықтары, қазақ жері, оның меншік нысаны, сот билігі, алқабилер институты жайлы айтылған. Бұл мәселелер кез келген елдің конституциясының дәстүрлі реттеу нысанасына жататыны бар­шаға мәлім.
Аталған құжаттардың барлығы әлі де терең зерделеуді талап етеді. Бұл – ұлттық сананы көтерудің маң­ызды факторы.
Либерализация аясында бұрын тыйым салынған тақырыптар қоз­ғалды, оларға деген оқыр­манның да, қаламгерлердің де қызығушылығы еселеп артты. Ұмыт бола бастаған, тасада қалған, жасырылған деректер көрініс тауып, тарихи шындықты қалпына келтіруде орасан көлемді жұмыстар жүргізілді.
Республика Президенті­нің Жар­­­­лы­­ғымен Саяси қуғын-сүр­гі­н құр­бандарын толық ақтау жө­нін­­дегі мемлекеттік комиссия құрылды. Астана күні қарсаңында бас қаламызда Әлихан Бөкейхан, Ахмет Байтұрсынұлы және Мір­жақып Дулатұлы сынды Алаштың ақсұңқарларына арналған ескерткіш бой көтерді. Бұл ескерткіш зама­нының сын-қатеріне қарамай елі­міздің азаттығы мен өркендеуі жолында аянбай қызмет еткен ұлтымыздың ұлы тұлғаларына деген шексіз құрметіміздің белгісі.
Осы жасалып жатқан ауқымды жұмыстар Ата Заңның кіріспесінде жазылған «Біз, ортақ тарихи тағдыр біріктірген Қазақстан хал­қы, байырғы қазақ жерінде мем­ле­кеттілік құра отырып» деген сөзтіркесінде пайымдалған қоғам­дық-идеологиялық құнды­лықтар сабақтастығынан, сондай-ақ адам­ның қадір-қасиетіне қолсұғыл-мау­шылық, әркімнің ар-намысы мен абыройлы атын қорғау қағи­даттарынан туындайды. Мұн­дай құ­қықтарға мемлекет тұлғаның өмір бойы, тіпті бақилыққа аттанғаннан кейін де кепілдік беруге міндетті.
Үстіміздегі жылы Мемлекет басшысы Қ.К.Тоқаевтың баста­масымен қабылданған бірқатар заңнамалық және өзге де шешімдер Конституция ережелерін жүзеге асыруға оң әсерін тигізіп отыр.
Айталық, жақында ғана алғаш рет ауыл әкімдерінің тікелей сайлауы өтті. Бұл – осы жылдары байыппен жүргізіліп келе жатқан демократияландыру процесіндегі маңызды шара. «Мемлекеттік би­ліктің бірден-бір бастауы – халық» конституциялық формуласы жергі­лікті мемлекеттік басқару және өзін өзі басқару саласында жаңа бір көрініс тапты.
Бұл саяси додаға азаматтар мен саяси партиялар белсенді қатысып, бәсекеге толы күрестің нәтижелері бойынша 700-ден астам әкім сайланды. Алдағы уақытта аудан және қала деңгейіндегі әкімдерді сайлау – жоспарда. Саяси партиялардың Парламентке өту квотасын 7-ден 5 пайызға дейін төмендету келесі Мәжіліс депутаттарының сайлауында аза­маттардың саяси құқықтарының жүзеге асуына зор мүмкіндіктер ашады.
Бұл жаңашылдықтар Консти­туцияда белгіленген сайлау құ­қы­ғына қатысты құқықтық ұстанымдармен үндес. Аталған нормаларға сәйкес, халық билікті тікелей республикалық референдум және еркін сайлау арқылы жүзеге асырады, сондай-ақ өз билігін жүзеге асыруды мемлекеттік органдарға береді. Бұл конституциялық ережелер демократияның тікелей және өкілді нысандарын, халық билігінің тұтас жүйесінің саяси-құқықтық бастауларын құрайды. Сайлау азаматқа мемлекеттік билікті берудің нысаны болып табылады. Оның қорытындылары бойынша лауазымды тұлға басқаруға, өкілдік етуге және сайлаушылардың мүддесін білдіруге мандат алады.
Бұдан басқа заңнамалық новеллалардың қатарында саяси партия құру үшін азаматтардың санын екі есе қысқарту, сайлау партиялық тізімдерінде әйелдер мен жастар үшін міндетті 30 пайыз квотаны қарастыру, сайлаушыларға бәріне қарсы дауыс беру құқығын беру және басқалар бар.
Аталған қызмет Негізгі Заңда көзделген халық билігі жүйесінің уақыт талаптарына сәйкес бір­тіндеп трансформациялануы үшін аса мәнді болып табылады.
Талай жылдар қоғамды елең­детіп отырған ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер учаскелерін шетелдіктерге сату немесе жалға беру туралы мәселеге түпкілікті нүкте қойылды. Енді бұған толық тыйым салынды. Конституциялық Кеңес өзінің бірнеше қаулысында «аумақтық тұтастық – Қазақстанның ұлттық қауiпсiздiгiн айқындаушы шарт болып табылады. Конституция жер қатынастарын реттеген кезде мемлекеттiң жоғары тұруын баянды етедi, ол, тiптi жерге деген тек қана мемлекет меншiгi режімiн белгiлеуге дейiн бара отырып, меншiктiң және жер айналымының құқықтық режімдерiн айқындайды», деп түсіндірген болатын.
Биылғы жыл күнтізбесінде тағы бір атаулы оқиғаның орны ерекше. 29 тамызда Семей ядролық полигонының жабылғанына да отыз жыл толмақ. 1991 жылғы Елбасы­ның бұл шешімі егемендігін енді жариялағалы тұрған Қазақстанның жалпы гуманистік құн¬дылықтарға деген құрметін, бейбіт ұстанымын бүкіл әлемге паш етті. Қуаты бойынша АҚШ-тағы Невададан кейін екінші орында тұрған алып сынақ алаңынан өз еркімен бас тарту оңай болған жоқ. Жаһандық антиядролық қозғалыстың қа­лып­­тасуына серпін берген Тұңғыш Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың бұл Жарлығы қиын тарихи жағ­дайда, еліміздің әлі де болса КСРО-ның құрамында болуы және оның басшылығында, тіпті ел ішінде мұндай батыл қадамды құптамайтын тұлғалардың қат­ты қарсыласуы жағдайында қа­былданды. Ол сәтті қазақ халқы қырық жылдан астам күтті.
1949 жылдан бастап ұлы Абайдың жерінде 450-ден астам ядролық сынақ жүргізіліпті. 1,5 миллионнан астам адам полигонның зардабын шеккен. Жаппай қырып-жою қаруынан бас тарту жаһандық және аймақтық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі маңызды қадам болды. 2009 жылы бұл теңдессіз шешім Біріккен Ұлттар Ұйымы Бас Ассамблеясы деңгейінде мойындалып, 29 тамыз ядролық сынақтарға қарсы халықаралық күн болып жарияланды.
Тұңғыш Президенттің сараб­дал саясаты әлемдік консти­ту­ционализмнің барлық прогрессивті принциптерімен үйлеседі. Оның түп-тамырында адамның адам-зат­тың ең қымбат қазынасы екендігі, халықаралық құқық нормаларын құрметтеу, мемлекеттер арасындағы ынтымақтастық пен тату көрші қарым-қатынас жасау, дауларды бейбіт жолмен шешу идеялары жатыр.
Егемендікпен бірге келген жаңа­лықтардың қатарында конститу­циялық бақылау институты да бар. Қазіргі таңда бұл мис¬сия Конституциялық Кеңеске жүктелген. Оның қызметі азаматтардың құқық­тарының үстемдігін сақтауға, жалпы мемлекеттік құндылықтарды ұлық­тауға мүдделі Ата Заңның мыз­ғымастығын қамтамасыз етуге ба­ғыт­талған. Өркениетті елдердің басым көпшілігінде конституциялық әділет органдары құрылған. Құқық үстемдігіне негізделген мемлекет құру ұстанымын ұран еткен елдер осындай арнайы институттар ар­қылы озық құқықтық идеялар мен принциптерді заңнаманың бойына сіңіреді. Шығыстың Аристотелі, Ұлы ғалым әл-Фараби «Адам тек құқықтық мемлекетте бақытқа кенеледі», деген екен.
Конституция нормаларының маз­­мұ­нын ашу, олардың өмірге ену­іне жағдайлар жасау арқылы Конститу­циялық Кеңес тәуелсіздік негіздерін нығайтуға елеулі үлес қосып келеді. Мемлекеттіліктің жекелеген белгілерін қалыптастыру барысында Кеңес дер кезінде қажетті түсіндірмелер бере отырып, олардың тұжырымдамаларын анық­тауға атсалысты. Оның құқықтық ұстанымдары президенттік басқару, унитарлық мемлекеттік құрылыс нысандары, саяси режім, аумақтық тұтастық, демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет сипаттамалары, біртұтас мемлекеттік билік тармақтары, олардың өзара әрекеттесуі, қоғам, мемлекет және жеке тұлға арасындағы қатынастар, адам құқықтары, мемлекеттік және өзге тілдердің мәртебесі, көппартиялы саяси жүйе, ұлттық құқық, меншік түрлері және т.б. мәселелерге қатысты болды, оларды жүзеге асыру мақсатында тиісті кешенді заңнама қабылданды.
Айта кету керек, Конституция – қоғам мен мемлекеттің ұзақ мерзімге арналған бағыт мақсаттарын және оларға жету жолдарын айқындайтын құжат. Оның әлеуеті жылдар, онжылдықтар ғана емес, тіпті ғасырлар талаптарына жауап беруге қауқарлы. Қажетті экономикалық, саяси, мәдени және басқа да жағдайлардың пісіп жетілуіне байланысты конститу­циялық нормалардың мазмұны заң шығармашылық және құқық қолдану сипатындағы қосымша шаралармен күшейтіліп отыруға тиіс.
«Халық үніне құлақ асатын», тиімді, есеп беретін, кәсіби және прагматикалық мемлекет тұжы­рымдамасын іске асырып жатқан стратегиясы аясында Мемлекет басшысы еліміз алдағы бес жыл ішінде ұстанатын үш түйінді бағытты белгіледі. Олар: институттардың сапасы, азаматтардың әл-ауқаты және қуатты экономика.
Жақында бекітілген Қазақстан Республикасының 2025 жылға дейінгі Ұлттық даму жоспары, Жалпыұлттық басымдықтары, Мемлекеттік бас­қаруды дамытудың 2030 жылға дейінгі тұжырымдамасы қазіргі кезеңнің сын-қатерлерін еңсеруге бағытталған және орта мерзімді перспективада халықтың тұрмыс сапасы мен табысының артуын, елдің орнықты және сапалы экономикалық өсуін қамтамасыз етуге арналған.
Маусым айында Мемлекет басшы­сы адам құқықтары саласындағы шаралар туралы жарлыққа қол қойды. Онда: БҰҰ-ның шарттық органдарымен өзара әрекеттесу механизмдерін жетілдіру; адам саудасы құр­бандарының құқықтарын қам­та­масыз ету; мүмкіндігі шек­теулі азаматтардың адам құқықтары; әйелдерге қа-тысты дискриминацияны жою; сөз бостандығына құқық беру; адамның өмір сүруге және қоғамдық тәртіпке құқығы; үкіметтік емес ұйымдармен өзара ықпалдасу тиімділігін арттыру; қылмыстық сот төрелігі және мәжбүрлеп орындау, азаптау мен қаты­гез қарым-қатынастың ал­дын алу саласындағы адам құқықтары қозғалған. Бұл мәселелер бойынша Үкіметке нақты іс-шаралар жоспарын бекіту тапсырылды.
Конституциялық Кең­ес алғаш­­қылардың бірі болып аталған мәсе­лелер бойынша өз ұсынымдарын ен­гізді. Олардың қатарында: Қылмыстық кодексті және өзге де заңнамалық актілерді Қазақстан жақында ратификациялаған, Өлім жазасының күшін жоюға бағытталған Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактіге Екін­ші Факультативтік хаттаманың ережелерімен үйлестіру; қылмыстық және әкімшілік заңнамада жасалған әрекеттің қоғамдық қауіптілік дәре­жесіне, келтірілген залалдың си­паты мен мөлшеріне, құқық бұзушының жеке басына және өзге де факторларға қарай жауаптылықты дараландыру және саралау үшін қо-сымша жағдайлар жасау; соттарда қылмыстық істерді қараудың ақылға қонымды мерзімдерін айқындаудың жалпы өлшемшарттарын бекіту, сондай-ақ сот ісін жүргізу мерзімдерін бұзғаны үшін өтемақыны жүзеге асыру шарттарын айқындау; жеке адамға қол сұғылмаушылыққа, адам­ның денсаулығына және оның қадір-қасиетіне қол сұғатын құқық бұзушылықтарға қарсы тиімді күрес шараларын қабылдау және тағы басқалар.
Кеңес азаматтардың конститу­циялық бақылауға қол жеткізуін кеңейту қажет деп пайымдайды. Бұл бағытта соттардың Конститу­циялық Кеңеске өтініш жасау тәртібін, соттардың сот ісін жүр­гізуге қатысушылардың заңның конституциялылығын тексеруге баста­машылық жасау туралы өтініштерін қарау тәртібін жетілдіру өзекті болып табылады.
Технологиялардың қарқынды да­муы, ақпарат көлемінің едәуір ұл­ғаюы, «үлкен мәліметтердің» өсуі жаңа цифрлы шындықты айқындап отыр. Бұл үрдіс жыл санап күшеюде, мемлекеттік және қоғамдық инсти­туттар қызметінің барлық салаларына таралуда. Ақпараттық технологиялар адамдардың консти­туциялық құқық­тарын жүзеге асырудың тиімділігін арттыруға ықпалын тигізіп отыр. Пандемия жағдайында біздің оған көзіміз әбден жетті. Цифрлы құралдар халықтың тыныс-тіршілігінің қажетті деңгейін сақтап қалды.
Алайда IT индустриясының және «Электрондық Үкімет» инфра­құры­лымының тез дамуы, мемлекеттік қызметтерді көрсету және мемлекеттік қызметтің жекелеген түрлерін (электронды мемлекеттік органдар, онлайн қабылдау бөлмесі, электронды денсаулық сақтау, қылмыстық қудалау, сот төрелігі және басқалары) жүзеге асыру кезінде цифрлы технологиялар қолданылуының тереңдеуі адам­ның бірқатар конституциялық құқық­тарының іске асырылуы дәрежесіне тікелей әсер етіп, барабар құқықтық база қалыптастыру талабын айқын­дайды. Ол азаматтардың дер­бес деректерін, мемлекеттік құпия­ларды қорғауға кепілдік беруі, құқықтар мен бостандықтарды іске асыруға халықтың қатысуының және мемлекеттік функцияларды атқарудың электронды нысандарын кеңейтуге тиіс.
Бүгін елордада онлайн режимінде «Интернет дәуірі: құқық үстемдігі, адам құндылықтары, мемлекеттік тәуелсіздік» тақырыбында Халық­аралық симпозиум жоспарлан­ған.
Оның жұмысына Азиялық кон­ституциялық соттар және Кон­ститу­циялық бақы­лау орган­дарының еуразиялық қауым­дастықтарына мүше жиырмадан астам елдің сарапшылары қатысып, аталған мәселелер бойынша өз ойларын ортаға салады.
Егемендіктің отыз жылдығы ая­сында былтыр Ата Заңның ширек ғасырлық мерейтойынан басталған конституциялық нормалардың жасам­паз қуатын әлі де тереңірек ұғынып, кеңінен ашуға бағытталған жұмыс жалғасып жатыр. Ол өмірдің басты салаларын жаңғырту, демократияны одан әрі дамыту, құқық үстемдігін нығайту үрдісінде өте маңызды.
Конституция күні қарсаңында барша қазақстандықтарды мемле­кеттік мерекемен шын жүректен құттықтаймын. Баршаға зор ден­саулық, табыс, бақ-береке тілеймін.

Қайрат МӘМИ,
Конституциялық Кеңес Төрағасы
«Egemen Qazaqstan»

31 тамыз 2021 ж. 518 0