Мұз астына үңілгенімізде пингвин, итбалық секілді экзотикалық жан-жануардың түрлі-түсті һәм қыз-қыз қайнаған таңғажайып әлеміне тап болдық. Біз таңертең Шығыс Антарктиданың Адели жағалауындағы француздардың Дюмон-д’Юрвиль ғылыми-зерттеу стансасынан жаяу шығып, күні кеше ғана жасап кеткен ойыққа келдік. Ойық бетіне жұқа мұз тұрған екен, біз ол мұзды ойып алдық. Қалыңдығы үш метр мұздақ арқылы жасалған ойыққа адам емін-еркін сияды. Ойықтың асты – теңіз.
Бұрын-соңды мұндай кішкентай кеңістік арқылы суға бойлап көрмеп едік, бірінші болып мен түстім. Қол, тізе, өкше мен ескекаяқтың ұшын ақырын-ақырын қимылдату арқылы ирелеңдеп жүріп ойықтан түстім, әйтеуір. Мұзды суға бойлап бара жатып артыма қарап едім, жүрегім дір ете қалды: ойық жабылып үлгерген екен. Мұз астындағы отыз метр тереңдікте тұрған теңіз лилиясы папоротник бейнелі қолдарымен азық аңдиды. Ол – өсімдік емес, жануар. Теңіз жұлдызының «туысқаны». Өзі жүзе де алады. Фотограф Лоран Баллеста осы көрініс үшін 70 метр тереңдікке түсті. Қоймалжың мұз кристалдарынан тұратын теңіздің беткі қабаты менің екпініммен қозғалысқа келді. Ойық бетіне жиналатын олар аузы жоғарыға қарап тұрған суағарды көз алдыңа елестеді. Мен қоймалжың мұзға қолымды бойлатып көріп едім, қалыңдығы бір метрге жуықтады. Қауіпсіздік арқанынан тас қып ұстап алып, сантиметрлеп жылжимын. Бір уақытта иықтарым кептелді де қалды. Кенет басыма қатты бірнәрсе тарс етіп тиді. Бұл мені шығарып алуға әрекет етіп жатқан Седрик Жантиль атты сүңгуір еді. Менің баскиіміме тиген оның мұзды ойып жатқан қалақшасы болатын. Ақыр аяғында ол мені қолымнан тартып, далаға шығарды. Бүгінгі жұмыс осымен тәмам. Бұл су астына жоспарланған 32 әрекеттің тек алғашқысы еді. Мұнда менен басқа режиссер Люк Жакенің шақыртуымен келген Винсент Мунье атты фотограф та бар. Олар 2005 жылы әлемді шу еткізген «Пингвиндер шеруі» фильмі­нің сиквелін жасап жатты. Жаке император пингвин­дерін – таспаға, Мунье суретке түсіріп жатқанда, біз мұз астындағы теңіз тіршілігімен әуре болдық. Қыста мұз құрсауы теңізден 100 шақырым қашықтыққа дейін ұзарады. Біз келген уақыт 2015 жылдың қазан айы – көктемнің басы еді. Біз мұз жарылып, кейін шегінгенге дейін, 36 күннің ішінде 70 метр тереңдікке дейін бойлап жұмыс істеуге тиіспіз. Император пингвиндері азық табу үшін ашық теңізді бетке алып бара жатыр. Олардың жоғары жағындағы қоңырқай дақтар – мұзға жабысып алған микробалдырлар. Олар көктем уақытында фотосинтезделе бастайды. Фотографтың күндізгі тұрағы осы қалқымалы мұздардың бірінде орналасқан. Менің сүңгуір фотограф есебінде жұмыс істегеніме де біраз уақыт болып кетті. Алғашқы жұмыстарымды бұдан отыз жыл бұрын Жерорта теңізінде жасадым. Кейіннен қызық қуып бармаған жерім жоқ. Оңтүстік Африка жағалауында сирек кездесетін целаканттарды суретке түсіру үшін 120 метр тереңдікке дейін түстім. Француз Полинезиясындағы Факаравада 17 мың алабұғаның ұрық шашқан сәтіне куә болу үшін 24 сағат бойы үзіліссіз жұмыс істедім. Бірақ Антарктидаға жасаған бұл саяхат олардың ешқайсысына ұқсамайды. Мұнда біз Антарктида мұзында бұрын-соңды ешкім түсіп көрмеген тереңдікке дейін бойламақпыз және аса қиын әрі қатал жағдайда. Біз бұл саяхатқа Францияда екі жыл дайындалдық. Қабырғада ілініп тұрған Адели жағалауының картасынан мен Дюмон-д’Юрвильден 10 шақырымнан әріге бармайтын, тереңдігі әртүрлі бірнеше суға түсетін жерлерді белгілеп қойдым. Киім тігушілермен су костюмінің кем-кетік тұстарын талқыладық. Қанша айтқанмен судың температурасы Цельсий бойынша –1,8-ге дейін төмендейді (тұзды су тұщы су қататын температурада қатпайды). Су костюмдері құрғақ болмаса, адам 10 минуттың ішінде-ақ жан тапсырады. Ал киім-кешек пен құрал-жабдығың сенімді болса, бес сағатқа дейін жұмыс істеуге болады. Биосәуле шашып тұратын тәжді медузаның ені – 36 сантиметр. 40 метр тереңдікте жүзіп жүрген оның күйдіріп жіберетін он шақты қармауышы бар. Қоңырау пішінді бұл планктон жегіштер өмірлеріне төтенше қауіптен – тура түсетін жарықтан бойларын мейлінше алшақ ұстайды. Суға түсетін әрбір күнге кеткен дайындық та ұзаққа созылды. Уэддел итбалығы тісін қажап тұрып жасаған мұз ойықтарына түсе алмайтындай жағдайда, біз мұз тескіш құрылғымен басқа ойық жасап отырдық. Итбалықтар оттегі керек болған кезде ойықты қалай болғанда да тауып келе алса, біз мұз астында адасып, шыға алмай қалудан өлердей қорықтық. Сол себепті де біз суға түскен сайын өзімізбен бірге жарқырап тұратын сары арқан жіп алып жүретінбіз де, жұмыс біткен бойда сонымен көтеріліп кететінбіз. Мұздай суға түскенге дейін біздің әрқайсысымызда 90 кило жүк болады. Қозғалудың өзі – күш, ал жүзу мүлде мүмкін емес дүние. Суық бетіміздің ашық қалған тұстарын бірден жансыздандырып, су астына түсіп болғанша киім мен қолғап арқылы өтіп, жаныңды көзіңе көрсетеді. Ақыр соңында көтерілер сәт алдында тыныс алып тұрған біз сай-сүйегімізді сырқыратқан суықты сәл де болса ұмыттырар алданыш іздеп кетеміз. Мықшың-мықшың етіп мұзды мұхиттың үстіне шыққанан кейін мен аяқ-қолымды созып мұз үстіне жата кетем. Ми ол кезде киім шешуді ойлауға қауқарсыз. Денем әбден тоңған, өне-бойым дел-сал. Еріндерім, қолым мен аяғым ісініп, жансызданып қалған. Оның қиындығы сондай, денем жылығанша, аяқ-қолым мұз боп тұра берсе екен дейсің. Арада төрт апта өткеннен кейін мен тіпті денем жылығаннан кейін де башпайларымды сезбейтін болдым. Зақымданған жүйкемнің қайта орнына келуі үшін жеті ай уақыт кетті. Туғанына бірер апта болған қызыққұмар жас Уэддел итбалығы маған жақындап келді. «Бұл оның алғашқы жүзу әрекеті болуы мүмкін», – дейді биолог Пьер Шевалдоне. Ол – әлемнің ең қиыр түстігіндегі бірден-бір сүтқоректі. Осынша жанкештілік танытуға не себеп сонда? Әлбетте, ол – кез келген фотографты таң-тамаша ететін көрініс. Көктемнің бастап­қы кезінде, ұзаққа созылған поляр түндерінен кейін ұсақ планктон әлі де болса «гүлдеп» үлгермейді, сол себепті де су тұнық болады. Жарықты көлегейлейтін заттардың мейлінше аз болуына байланысты мұз қабатының асты бұл кезде мөп-мөлдір күйге енеді. Бұл көріністі айтып жеткізу мүмкін емес! Итбалық, пингвин мен құстың санаулы түрі болмаса, Шығыс Антарктидада жер бетін мекендейтін сүтқоректілер атымен жоқ. Сіз теңіз табанында да шөл даладай ештеңе жоқ деп ойларсыз. Ал іс жүзінде ол – қадым замандардан бері жайқалып тұрған нағыз иран-бақ. Костюмдерді киюге бір сағат уақыт кетеді. Мұздай суға түскен кезде біздің әрқайсысымызда 90 кило жүк болады. Антарктиданың теңіз әлемі құрлықтар бір-бірінен ажырап, мұз құрсауына іліккен сонау бір замандардан бері оқшауланып қалған. Содан бері Антарктиданы айнала, батыстан шығысқа жөңкілген аса қуатты Антарктида айналаполярлы ағысы су температурасына айтарлықтай өзгеріс енгізіп, су жануарларының көбеюіне кедергі келтірді. Оқшау өмір, есесіне, осы аймаққа бейімделген сан мыңдаған түрдің су астында тіршілік етуіне жағдай туғызды. «60 метрден де төмен тереңдікте теңіз табанына жабысып алып, азық жинау үшін суды айдап шығарып тұратын қызғылт-сары асцидии қарапа­йым сорғыш сияқты», – дейді Шевалдоне. Бірақ әлдеқайда жетілген: олар омыртқасыздар класына жатқанымен, балаңқұртта жұлын болады. 9-15 метр тереңдікте кездесетін сабағы үш метрлік қоңырқай балдыр орман көз қуан­тады. Одан төменде алдыңнан алып теңіз жұлдыздары шығады. Диаметрі 38 сатиметрге жететін олар жылы теңіздегі теңіз жұлдыздарынан әлдеқайда ірі. Одан кейін алып теңіз өрмекшілері пайда болады. Жәндіктер мен өрмекшілер сияқты бунақ аяқтыларға жататын ол жер бетіндегі мұхиттардың барлығында бар. Тек оның жылы суда мекен ететін түрлері мейлінше сирек, әрі бажайлап қарамасаңыз, көзге көрінбейтіндей ұсақ. Антарктидадағы бұл теңіз өрмекшілері – 30 сантиметрден де артық көлемге дейін үлкейе алады. Олардың денесі кішкентай болғанымен, ішкі органдары аяқтарына дейін созылады. Жоғарыда сол жақтан сағат тілімен: Ұзындығы жеті жарым сантиметрлік мына Антарктида қабыршағы 10 жаста болуы мүмкін. Есекқұртқа ұқсайтын изопода қауіп төнгенде жиырыла қалады. Десе де, оның ұзындығы – 12 сантиметр. Теңіз өрмекшілері – жұмбаққа толы жәндік. Басқа жерлерде олар ұсақ болып келсе, Антарктидадағы мына өрмекшінің аяқтары 18 сантиметрге дейін жетеді. Теңіз жұлдызшаны көлденең есептесең, оның да ұзындығы 30 сантиметрден асады.
Бізге рұқсат етілген ең төменгі шек – 70 метр тереңдікте не жоқ дейсіз, шіркін! Түрлі-түсті әрі молынан кездесетін қорқынышты горгонарий, молюскалар, нәзік маржандар, губкалар мен ұсақ балықтар тропикалық маржанды кедертастарды еріксіз көз алдыңа әкеледі. Бір орнында қатып қалған омыртқасыздардың үлкендігін айтсаңызшы! «Жаман айтпай, жақсы жоқ» демекші, енді осылар климаттағы өзгеріс­терге қарсы тұра ала ма? Біз жоғарыға көтерілген сайын биотүрлілік те азая береді. Тайыздау сулардың қоршаған орта жағдайы аса тұрақты емес: жүзіп жүрген айсбергтер мен мұз бөлшектері теңіз табанын тазалап отырса, тұщы суды біресе бар, біресе жоқ ететін маусымдық судың қатуы мен еруі судың тұздылығына айтарлықтай ауытқушылық тудырады. Суық теріміздің ашық қалған тұстарын үсітіп, киімімізден өтіп кетті. Менің зақымданған жүйкемнің қайта қалпына келуіне жеті ай уақыт қажет. Тағы бірде суықтан әбден ығыр болған маған Жантил мұздан салбырап тұрған ұсақ, жап-жарық анемоналар шоғырын нұсқады. Тас тұрпатты мұзға бірнеше сантиметр бойлап өскен олардың қармауыштары күнге шағылысып, ағыста желбіреп көздің жауын алады. Мен қаншама зерттеу жұмысына қатыссам да, мұндай тіршілік иелерінің бар екенін естіген де, оқыған да емеспін. Сөз жоқ, естен тандырарлық көрініс. Аса сақ мұз ақ балығы қоңырқай балдырлардың тасасына жасырынып тұр. Су түбінде тіршілік ететін бұлардың қанында суыққа төзімді протеин бар. Соның арқасында олар –1.8 С суыққа төтеп бере алады. Антарктиданың мұзды суларында мұз ақ балығының кемінде 50 түрі тіршілік етеді. FAMILY NOTOTHENIIDAE; HIMANTOTHALLUS GRANDIFOLIUS Антарктида мұзының астындағы су Эверест тауы іспетті: таңғажайып әрі қатерлі. Оған бармас бұрын адамның дұрыстап ойлануы қажет. Оған жүрдім-бардым қарауға болмайды. Жай ғана құмарлық деген жүрмейді ол жерге. Талап өте күшті. Ол жерде көрген көрініске жетер дүние жоқ. Оған бару, оны суретке түсіріп алу өмірі естен кетпес естелік болып қалары сөзсіз. Себебі біз судың қыр-сырына 36 күннен кейін ғана қаныға бастағандай болдық. Уэддел итбалығы мұз астында жүзіп жүрген төліне көз қырын салып қояды. Итбалықтың төлі толық жетілген кезде шешесі сияқты ұзындығы – 3 метр, салмағы жарты тонна болады. Бұл бейбітсүйгіш итбалықтар, негізінен, жағалауға жақын маңда тіршілік етіп, мұз ойықтары арқылы тыныс алып отырады. Leptonychotes weddellii Францияға қайтып оралғаннан кейін Дюмон-д’Юрвиль картасына қарап отырып соны қиялдаумен болдым. Айтыңызшы, осынау Жер бетінде, біздің ғасырымызда адам баласы жападан-жалғыз қала алатын жер бар ма өзі? Бұрын-соңды ешкім көрмеген дүниені қайдан көруге болады? Карта бетінен мен Дюмон-д’Юрвильден 11 шақырым қашықта орналасқан шап-шағын арал – Норсел мүйісіне белгі қойып қойдым. Денесі қалқыма мұздың ішінде орналасқан анемонаның қармауыштары су қараңғысында билеп тұр. Теңіз биологі Мэримеган Дэлидің айтуынша, бұл – мұзда тіршілік ететін анемонаның бірден-бір түрі. Оның мұзға қандай жолмен кіріп және өліп қалмай қалай тіршілік ететініне мамандар әлі жауап тапқан жоқ. Edwardsiella andrillae Біздің тікұшақ төбесінен ұшып өткен кезде, ашық теңізде орналасқан Норсел 180 метр суға дендей енген жақпар тастың ұшы бейне­сінде көрінді. Жаз маусымы басталар шақ. Қатты аяз жоқ, жанға жайлы бір күн еді. Десе де, судың температурасы әлі де – 1.8С суық еді. Дәрігер Бланш хронометрді іске қосып, бізге тура 3 сағат 40 минут уақыт берді. Біз тағы бір бейтаныс әлеммен танысу үшін тереңді бойлап кете бардық.
Автор: Лоран Баллеста
Дереккөз: nationalgeographic.kz